Subscribe Us

рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдк्рд░рдХाрд░ : NCERT Science Class 10th


 рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдк्рд░рдХाрд░

рд╣рдо  рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдХ्рд░िрдпा рдХे рд╕рдордп рдХिрд╕ी рдПрдХ рддрдд्рд╡ рдХा рдкрд░рдоाрдгु рджूрд╕рд░े рддрдд्рд╡ рдХे рдкрд░рдоाрдгु рдоें рдирд╣ीं рдмрджрд▓рддा рд╣ै। рди рддो рдХोрдИ рдкрд░рдоाрдгु рдоिрд╢्рд░рдг рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдмाрд╣рд░ рд╕े рдоिрд╢्рд░рдг рдоें рдЖрддा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें, рдХिрд╕ी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХे рдЖрдкрд╕ी рдЖрдмंрдз рдХे рдЯूрдЯрдиे рдПрд╡ं рдЬुреЬрдиे рд╕े рдирдП рдкрджाрд░्рдеों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдмीрдЪ рдиिрдо्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╣ोрддी рд╣ैं - 


рд╕ंрдпोрдЬрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा


рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк

✅ рдПрдХ рдмीрдХрд░ рдоें рдеोреЬा рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рддрдеा рдмुрдЭा рд╣ुрдЖ рдЪूрдиा рд▓ीрдЬिрдП।

✅ рдЗрд╕рдоें рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЬрд▓ рдоिрд▓ाрдЗрдП।

✅ рдЕрдм рдмीрдХрд░ рдХो рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХीрдЬिрдП рдЬैрд╕ा рдЪिрдд्рд░ 1.3 рдоें рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

✅ рдХ्рдпा рдЗрд╕рдХे рддाрдк рдоें рдХोрдИ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдЖ?

рдЪिрдд्рд░ 1.3 рдЬрд▓ рдХे рд╕ाрде рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╕े рдмुрдЭे рд╣ुрдП рдЪूрдиे рдХा рдиिрд░्рдоाрдг


рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдЬрд▓ рдХे рд╕ाрде рддीрд╡्рд░рддा рд╕े рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХрд░рдХे рдмुрдЭे рд╣ुрдП рдЪूрдиे (рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдХ्рд╕ाрдЗрдб) рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдХे рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдКрд╖्рдоा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддा рд╣ै।


CaO(s) + H2O(l)  Ca(OH)2(aq) + рдКрд╖्рдоा

(рдмिрдиा рдмुрдЭा рд╣ुрдЖ рдЪूрдиा) (рдмुрдЭा рд╣ुрдЖ рдЪूрдиा)

рдЗрд╕ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рддрдеा рдЬрд▓ рдоिрд▓рдХрд░ рдПрдХрд▓ рдЙрдд्рдкाрдж, рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдмрдиाрддे рд╣ैं। рдПेрд╕ी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдЬिрд╕рдоें рджो рдпा рджो рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЕрднिрдХाрд░рдХ рдоिрд▓рдХрд░ рдПрдХрд▓ рдЙрдд्рдкाрдж рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╣ैं рдЙрд╕े рд╕ंрдпोрдЬрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं।


рдХ्рдпा рдЖрдк рдЬाрдирддे рд╣ै 

рдКрдкрд░ рдХी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдиिрд░्рдоिрдд рдмुрдЭे рд╣ुрдП рдЪूрдиे рдХे рд╡िрд▓рдпрди рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рджीрд╡ाрд░ों рдХी рд╕реЮेрджी рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рд╣ाрдЗрдб्рд░ॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рд╡ाрдпु рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХे рд╕ाрде рдзीрдоी рдЧрддि рд╕े рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХрд░рдХे рджीрд╡ाрд░ों рдкрд░ рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рдХाрд░्рдмोрдиेрдЯ рдХी рдПрдХ рдкрддрд▓ी рдкрд░рдд рдмрдиा рджेрддा рд╣ै। рд╕реЮेрджी рдХрд░рдиे рдХे рджो-рддीрди рджिрди рдмाрдж рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рдХाрд░्рдмोрдиेрдЯ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рджीрд╡ाрд░ों рдкрд░ рдЪрдордХ рдЖ рдЬाрддी рд╣ै। рд░ोрдЪрдХ рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕ंрдЧрдорд░рдорд░ рдХा рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕ूрдд्рд░ рднी CaCO3 рд╣ी рд╣ै।

Ca(OH)2(aq) + CO2(g) CaCO3(s) + H2O(l)

(рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдХ्рд╕ाрдЗрдб) (рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо) (рдХाрд░्рдмोрдиेрдЯ)


рдЖрдЗрдП, рд╕ंрдпोрдЬрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХे рдХुрдЫ рдФрд░ рдЙрджाрд╣рд░рдгों рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░ें।

(i) рдХोрдпрд▓े рдХा рджрд╣рди


C(s) + O2(g)  CO2(g) 

(ii) H2 (g) рддрдеा O2 (g) рд╕े рдЬрд▓ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг


2H2(g) + O2(g)  2H2O(l) 

рд╕рд░рд▓ рд╢рдм्рджों рдоें рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдЬрдм рджो рдпा рджो рд╕े рдЕрдзिрдХ рдкрджाрд░्рде (рддрдд्рд╡ рдпा рдпौрдЧिрдХ) рд╕ंрдпोрдЧ рдХрд░рдХे рдПрдХрд▓ рдЙрдд्рдкाрдж рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╣ैं, рдПेрд╕ी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рд╕ंрдпोрдЬрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं।

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк  рдоें рд╣рдордиे рдпрд╣ рднी рджेрдЦा рдХि рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдКрд╖्рдоा рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдИ। рдЗрд╕рд╕े рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоिрд╢्рд░рдг рдЧрд░्рдо рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рдЙрдд्рдкाрдж рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдКрд╖्рдоा рднी рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै рдЙрди्рд╣ें рдКрд╖्рдоाрдХ्рд╖ेрдкी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं।

рдКрд╖्рдоाрдХ्рд╖ेрдкी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैंः

(i) рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЧैрд╕ рдХा рджрд╣рдиः

CH4(g) + 2O2 (g)  CO2 (g) + 2H2O (g) +рдКрд░्рдЬा

(ii) рдХ्рдпा рдЖрдк рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рд╢्рд╡рд╕рди рдПрдХ рдКрд╖्рдоाрдХ्рд╖ेрдкी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╣ै?

рд╣рдо рд╕рднी рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЬीрд╡िрдд рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдоें рдКрд░्рдЬा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдКрд░्рдЬा рд╣рдоें рднोрдЬрди рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдкाрдЪрди рдХ्рд░िрдпा рдХे рд╕рдордп рдЦाрдж्рдп рдкрджाрд░्рде рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдЯुрдХреЬों рдоें рдЯूрдЯ рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े рдЪाрд╡рд▓, рдЖрд▓ू рддрдеा рдм्рд░ेрдб рдоें рдХाрд░्рдмोрд╣ाрдЗрдб्рд░ेрдЯ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрди рдХाрд░्рдмोрд╣ाрдЗрдб्рд░ेрдЯ рдХे рдЯूрдЯрдиे рд╕े рдЧ्рд▓ूрдХोреЫ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЧ्рд▓ूрдХोреЫ рд╣рдоाрд░े рд╢рд░ीрд░ рдХी рдХोрд╢िрдХाрдУं рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рд╣рдоें рдКрд░्рдЬा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। 


C6H12O6(aq) + 6O2(aq)  6CO2(aq) +6H2O(l) + рдКрд░्рдЬा

рдЧ्рд▓ूрдХोреЫ

(iii) рд╢ाрдХ-рд╕рдм्рдЬिрдпों (рд╡рдирд╕्рдкрддि рдж्рд░рд╡्рдп) рдХा рд╡िрдШрдЯिрдд рд╣ोрдХрд░ рдХंрдкोрд╕्рдЯ рдмрдирдиा рднी рдКрд╖्рдоाрдХ्рд╖ेрдкी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХा рд╣ी рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।




рдЪिрдд्рд░ 1.4 реЮेрд░рд╕ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рд╡ाрд▓ी рдкрд░рдЦрдирд▓ी рдХो рдЧрд░्рдо рдХрд░рдиे рддрдеा рдЧंрдз рд╕ूँрдШрдиे рдХी рд╕рд╣ी рд╡िрдзि



рд╡िрдпोрдЬрди (рдЕрдкрдШрдЯрди) рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा

⭕  рдПрдХ рд╢ुрд╖्рдХ рдХ्рд╡рдерди рдирд▓ी рдоें 2 g реЮेрд░рд╕ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХे рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рд▓ीрдЬिрдП।

⭕ реЮेрд░рд╕ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХे рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рдХे рд░ंрдЧ рдкрд░ рдз्рдпाрди рджीрдЬिрдП।

⭕ рдХ्рд╡рдерди рдирд▓ी рдХो рдмрд░्рдирд░ рдпा рд╕्рдкिрд░िрдЯ рд▓ैंрдк рдХी рдЬ्рд╡ाрд▓ा рдкрд░ рдЧрд░्рдо рдХीрдЬिрдП, рдЬैрд╕ा рдЪिрдд्рд░ 1.4 рдоें рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

⭕ рдЧрд░्рдо рдХрд░рдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рдХे рд░ंрдЧ рдХो рджेрдЦिрдП।


рдХ्рдпा рдЖрдкрдиे рдз्рдпाрди рджिрдпा рдХि реЮेрд░рд╕ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рдХे рд╣рд░े рд░ंрдЧ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдЖ рд╣ै? рд╕рд▓्реЮрд░ рдХे рджрд╣рди рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдЙрд╕ рдЕрднिрд▓ाрдХ्рд╖рдгिрдХ (рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ) рдЧंрдз рдХो рднी рдЖрдк рд╕ूँрдШ рд╕рдХрддे рд╣ैं।



рдЖрдк рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдЗрд╕ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдПрдХрд▓ рдЕрднिрдХрд░्рдордХ рдЯूрдЯ рдХрд░ рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдЙрдд्рдкाрдж рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рд╡िрдпोрдЬрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рдЧрд░्рдо рдХрд░рдиे рдкрд░ реЮेрд░рд╕ рд╕рд▓्реЮेрдЯ (FeSO4. 7H2O) рдХा рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рдЬрд▓ рдд्рдпाрдЧ рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рдХा рд░ंрдЧ рдмрджрд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рдпрд╣ реЮेрд░िрдХ рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб (Fe2O3), рд╕рд▓्реЮрд░ рдбाрдЗрдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб (SO2) рддрдеा рд╕рд▓्реЮрд░ рдЯ्рд░ाрдЗрдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб (SO3) рдоें рд╡िрдпोрдЬिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। реЮेрд░िрдХ рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдаोрд╕ рд╣ै рдЬрдмрдХि SO2 рддрдеा SO3 рдЧैрд╕ें рд╣ैं।

рдКрд╖्рдоा рджेрдиे рдкрд░ рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рдХाрд░्рдмोрдиेрдЯ рдХा рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рддрдеा рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдоें рд╡िрдпोрдЬिрдд рд╣ोрдиा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрдпोрдЬрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╡िрднिрди्рди рдЙрдж्рдпोрдЧों рдоें рд╣ोрддा рд╣ै। рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХो рдЪूрдиा рдпा рдмिрдиा рдмुрдЭा рд╣ुрдЖ рдЪूрдиा рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрдиेрдХ рдЙрдкрдпोрдЧों рдоें рд╕े рдПрдХ рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕ीрдоेंрдЯ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд╣ोрддा рд╣ै। рдКрд╖्рдоा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХी рдЧрдИ рд╡िрдпोрдЬрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХो рдКрд╖्рдоीрдп рд╡िрдпोрдЬрди рдХрд╣рддे рд╣ैं।





рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 

ЁЯФ│ рдПрдХ рдХ्рд╡рдерди рдирд▓ी рдоें 2 g рд▓ेрдб рдиाрдЗрдЯ्рд░ेрдЯ рдХा рдЪूрд░्рдг рд▓ीрдЬिрдП।

ЁЯФ│  рдЪिрдордЯे рд╕े рдХ्рд╡рдерди рдирд▓ी рдХो рдкрдХреЬрдХрд░ рдЬ्рд╡ाрд▓ा рдХे рдКрдкрд░ рд░рдЦрдХрд░ рдЗрд╕े рдЧрд░्рдо рдХीрдЬिрдП рдЬैрд╕ा рдЪिрдд्рд░ рдоें рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

ЁЯФ│ рдЖрдкрдиे рдХ्рдпा рджेрдЦा? рдпрджि рдХोрдИ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдЖ рд╣ैे рддो рдЙрд╕े рдиोрдЯ рдХрд░ рд▓ीрдЬिрдП।



рдЪिрдд्рд░  рд▓ेрдб рдиाрдЗрдЯ्рд░ेрдЯ рдХा рддाрдкрди рддрдеा рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди рдбाрдЗрдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХा рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬрди


рдЖрдк рджेрдЦेंрдЧे рдХि рднूрд░े рд░ंрдЧ рдХा рдзुрдЖँ рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди рдбाрдЗрдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб (NO2)рдХा рдзुрдЖँ рд╣ै। 




рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 

ЁЯФ╗  рдПрдХ рдк्рд▓ाрд╕्рдЯिрдХ рдХा рдордЧ рд▓ीрдЬिрдП। рдЗрд╕рдХी рддрд▓ी рдоें рджो рдЫिрдж्рд░ рдХрд░рдХे рдЙрдирдоें рд░рдмреЬ рдХा рдбाрдЯ рд▓рдЧा рджीрдЬिрдП। рдЗрди рдЫिрдж्рд░ों рдоें рдХाрд░्рдмрди рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ोрдб рдбाрд▓ рджीрдЬिрдП рдЬैрд╕ा рдХि рдЪिрдд्рд░  рдоें рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

ЁЯФ╗  рдЗрди рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ोрдбों рдХो 6 рд╡ोрд▓्рдЯ рдХी рдмैрдЯрд░ी рд╕े рдЬोреЬ рджीрдЬिрдП।

ЁЯФ╗  рдордЧ рдоें рдЗрддрдиा рдЬрд▓ рдбाрд▓िрдП рдХि рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ोрдб рдЙрд╕рдоें рдбूрдм рдЬाрдП। рдЬрд▓ рдоें рддрдиु рд╕рд▓्реЮ्рдпूрд░िрдХ рдЕрдо्рд▓ рдХी рдХुрдЫ рдмूँрджें рдбाрд▓ рджीрдЬिрдП।

ЁЯФ╗  рдЬрд▓ рд╕े рднрд░ी рджो рдЕंрд╢ांрдХिрдд рдкрд░рдЦрдирд▓िрдпों рдХो рджोрдиों рдХाрд░्рдмрди рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ोрдбों рдХे рдКрдкрд░ рдЙрд▓рдЯा рдХрд░рдХे рд░рдЦ рджीрдЬिрдП।

ЁЯФ╗  рдЕрдм рд╡िрдж्рдпुрдд рдзाрд░ा рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рдХрд░рдХे рдЗрд╕ рдЙрдкрдХрд░рдг рдХो рдеोреЬी рджेрд░ рдХे рд▓िрдП рдЫोреЬ рджीрдЬिрдП।

ЁЯФ╗  рджोрдиों рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ोрдбों рдкрд░ рдЖрдк рдмुрд▓рдмुрд▓े рдмрдирддे рд╣ुрдП рджेрдЦेंрдЧे। рдпे рдмुрд▓рдмुрд▓े рдЕंрд╢ांрдХिрдд рдирд▓ी рд╕े рдЬрд▓ рдХो рд╡िрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं।

ЁЯФ╗  рдХ्рдпा рджोрдиों рдкрд░рдЦрдирд▓िрдпों рдоें рдПрдХрдд्рд░िрдд рдЧैрд╕ рдХा рдЖрдпрддрди рд╕рдоाрди рд╣ै?

ЁЯФ╗  рдЬрдм рджोрдиों рдкрд░рдЦрдирд▓िрдпाँ рдЧैрд╕ рд╕े рднрд░ рдЬाрдПँ рддрдм рдЙрди्рд╣ें рд╕ाрд╡рдзाрдиीрдкूрд░्рд╡рдХ рд╣рдЯा рд▓ीрдЬिрдП।

ЁЯФ╗  рдПрдХ рдЬрд▓рддी рд╣ुрдИ рдоोрдордмрдд्рддी рдХो рджोрдиों рдкрд░рдЦрдирд▓िрдпों рдХे рдоुँрд╣ рдХे рдКрдкрд░ рд▓ाрдХрд░ рдЗрди рдЧैрд╕ों рдХी рдЬाँрдЪ рдХीрдЬिрдП।

рд╕ाрд╡рдзाрдиीः рдЗрд╕ рдЪрд░рдг рдХो рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ाрд╡рдзाрдиीрдкूрд░्рд╡рдХ рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।

ЁЯТа  рджोрдиों рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдХ्рдпा рд╣ोрддा рд╣ै?

ЁЯТа  рджोрдиों рдкрд░рдЦрдирд▓िрдпों рдоें рдХौрди рд╕ी рдЧैрд╕ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ै?


рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 

ЁЯФ╖  рдЪाрдпрдиा рдбिрд╢ рдоें 2 g рд╕िрд▓्рд╡рд░ рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рд▓ीрдЬिрдП।

ЁЯФ╖  рдЗрд╕рдХा рд░ंрдЧ рдХ्рдпा рд╣ै?

ЁЯФ╖  рдЗрд╕ рдЪाрдпрдиा рдбिрд╢ рдХो рдеोреЬी рджेрд░ рдХे рд▓िрдП рд╕ूрд░्рдп рдХे рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рд░рдЦ рджीрдЬिрдП ।

ЁЯФ╖  рдеोреЬी рджेрд░ рдкрд╢्рдЪाрдд рд╕िрд▓्рд╡рд░ рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рдХे рд░ंрдЧ рдХो рджेрдЦिрдП।




рд╕ूрд░्рдп рдХे рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рд╕िрд▓्рд╡рд░ рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рдзूрд╕рд░ рд░ंрдЧ рдХा рд╣ोрдХрд░ рд╕िрд▓्рд╡рд░ рдзाрддु рдмрдиाрддा рд╣ै


рдЖрдк рджेрдЦेंрдЧे рдХि рд╕ूрд░्рдп рдХे рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рд╢्рд╡ेрдд рд░ंрдЧ рдХा рд╕िрд▓्рд╡рд░ рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рдзूрд╕рд░ рд░ंрдЧ рдХा рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдоें рд╕िрд▓्рд╡рд░ рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рдХा рд╕िрд▓्рд╡рд░ рддрдеा рдХ्рд▓ोрд░ीрди рдоें рд╡िрдпोрдЬрди рдХे рдХाрд░рдг рд╕े рдПेрд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै।



рд╕िрд▓्рд╡рд░ рдм्рд░ोрдоाрдЗрдб рднी рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХрд░рддा рд╣ै।



рдКрдкрд░ рджी рдЧрдИ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╢्рдпाрдо-рд╢्рд╡ेрдд реЮोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдКрд░्рдЬा рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╡िрдпोрдЬрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╣ोрддी рд╣ै?

рд╣рдордиे рджेрдЦा рдХि рд╡िрдпोрдЬрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдЕрднिрдХाрд░рдХों рдХो рддोреЬрдиे рдХे рд▓िрдП рдКрд╖्рдоा, рдк्рд░рдХाрд╢ рдпा рд╡िрдж्рдпुрдд рдКрд░्рдЬा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬिрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рдКрд░्рдЬा рдЕрд╡рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдЙрди्рд╣ें рдКрд╖्рдоाрд╢ोрд╖ी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं।


рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдХрд░ें

рдПрдХ рдкрд░рдЦрдирд▓ी рдоें рд▓рдЧрднрдЧ 2 g рдмेрд░िрдпрдо рд╣ाрдЗрдб्рд░ॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рд▓ीрдЬिрдП। рдЗрд╕рдоें 1 g рдЕрдоोрдиिрдпрдо рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рдбाрд▓рдХрд░ рдХाँрдЪ рдХी рдЫреЬ рд╕े рдоिрд▓ाрдЗрдП। рдЕрдкрдиी рд╣рдеेрд▓ी рд╕े рдкрд░рдЦрдирд▓ी рдХे рдиिрдЪрд▓े рд╕िрд░े рдХो рдЫूрдЗрдП। рдЖрдк рдХैрд╕ा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं? рдХ्рдпा рдпрд╣ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдКрд╖्рдоाрдХ्рд╖ेрдкी рдЕрдерд╡ा рдКрд╖्рдоाрд╢ोрд╖ी рд╣ै?




 рд╡िрд╕्рдеाрдкрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा

ЁЯФ╕  рд▓ोрд╣े рдХी рддीрди рдХीрд▓ рд▓ीрдЬिрдП рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рд░ेрдЧрдоाрд▓ рд╕े рд░рдЧреЬрдХрд░ рд╕ाреЮ рдХीрдЬिрдП।

ЁЯФ╕  (A) рддрдеा (B) рд╕े рдЪिрд╣्рдиिрдд рдХी рд╣ुрдИ рджो рдкрд░рдЦрдирд▓िрдпाँ рд▓ीрдЬिрдП। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкрд░рдЦрдирд▓ी рдоें 10 mL рдХॉрдкрд░ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХा рд╡िрд▓рдпрди рд▓ीрдЬिрдП।

ЁЯФ╕  рджो рдХीрд▓ों рдХो рдзाрдЧे рд╕े рдмाँрдзрдХрд░ рд╕ाрд╡рдзाрдиीрдкूрд░्рд╡рдХ рдкрд░рдЦрдирд▓ी (B) рдХे рдХॉрдкрд░ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХे рд╡िрд▓рдпрди рдоें рд▓рдЧрднрдЧ 20 рдоिрдирдЯ рддрдХ рдбुрдмो рдХрд░ рд░рдЦिрдП । рддुрд▓рдиा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдХीрд▓ рдХो рдЕрд▓рдЧ рд░рдЦिрдП।

ЁЯФ╕  20 рдоिрдирдЯ рдкрд╢्рдЪाрдд рджोрдиों рдХीрд▓ों рдХो рдХॉрдкрд░ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХे рд╡िрд▓рдпрди рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓ рд▓ीрдЬिрдП।

ЁЯФ╕  рдкрд░рдЦрдирд▓ी (A) рддрдеा (B) рдоें рдХॉрдкрд░ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХे рд╡िрд▓рдпрди рдХे рдиीрд▓े рд░ंрдЧ рдХी рддीрд╡्рд░рддा рдХी рддुрд▓рдиा рдХीрдЬिрдП

ЁЯФ╕  рдХॉрдкрд░ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХे рд╡िрд▓рдпрди рдоें рдбूрдмी рдХीрд▓ों рдХे рд░ंрдЧ рдХी рддुрд▓рдиा рдмाрд╣рд░ рд░рдЦी рдХीрд▓ рд╕े рдХीрдЬिрдП




рдХॉрдкрд░ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХे рд╡िрд▓рдпрди рдоें рдбूрдмी рд╣ुрдИ рд▓ोрд╣े рдХी рдХीрд▓ें




рд▓ोрд╣े рдХी рдХीрд▓ рдХा рд░ंрдЧ рднूрд░ा рдХ्рдпों рд╣ो рдЧрдпा рддрдеा рдХॉрдкрд░ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХे рд╡िрд▓рдпрди рдХा рдиीрд▓ा рд░ंрдЧ рдорд▓ीрди рдХ्рдпों рдкреЬ рдЧрдпा?

рдЗрд╕ рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╣ुрдИः


Fe(s) + CuSO4(aq)  FeSO4(aq) + Cu(s)(1.24)

(рдХॉрдкрд░ рд╕рд▓्реЮेрдЯ) (рдЖрдпрд░рди рд╕рд▓्реЮेрдЯ)


рдЗрд╕ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рд▓ोрд╣े (рдЖрдпрд░рди) рдиे рджूрд╕рд░े рддрдд्рд╡ рдХॉрдкрд░ рдХो рдХॉрдкрд░ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХे рд╡िрд▓рдпрди рд╕ेे рд╡िрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдпा рд╣рдЯा рджिрдпा। рдЗрд╕ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХो рд╡िрд╕्рдеाрдкрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं।


рд╡िрд╕्рдеाрдкрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХे рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рдЙрджाрд╣рд░рдгः


Zn(s) + CuSO4(aq)  ZnSO4(aq) + Cu(s)

(рдХॉрдкрд░ рд╕рд▓्реЮेрдЯ) (рдЬिंрдХ рд╕рд▓्реЮेрдЯ)

Pb(s) + CuCl2(aq)  PbCl2(aq) + Cu(s)

(рдХॉрдкрд░ рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб)(рд▓ेрдб рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб)


рдЬिंрдХ рддрдеा рд▓ेрдб, рдХॉрдкрд░ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдХ рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓ рддрдд्рд╡ рд╣ैं। рд╡े рдХॉрдкрд░ рдХो рдЙрд╕рдХे рдпौрдЧिрдХ рд╕े рд╡िрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं।


рдЪिрдд्рд░

рдмेрд░िрдпрдо рд╕рд▓्реЮेрдЯ рддрдеा рд╕ोрдбिрдпрдо рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рдХा рдиिрд░्рдоाрдг



рдж्рд╡िрд╡िрд╕्рдеाрдкрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा


рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк

▪  рдПрдХ рдкрд░рдЦрдирд▓ी рдоें 3 mL рд╕ोрдбिрдпрдо рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХा рд╡िрд▓рдпрди рд▓ीрдЬिрдП।

▪ рдПрдХ рдЕрди्рдп рдкрд░рдЦрдирд▓ी рдоें 3 mL рдмेрд░िрдпрдо рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рд▓ीрдЬिрдП।

▪ рджोрдиों рд╡िрд▓рдпрдиों рдХो рдоिрд▓ा рд▓ीрдЬिрдП ।

▪  рдЖрдкрдиे рдХ्рдпा рджेрдЦा?


рдЖрдк рджेрдЦेंрдЧे рдХि рд╢्рд╡ेрдд рд░ंрдЧ рдХे рдПрдХ рдкрджाрд░्рде рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдЬрд▓ рдоें рдЕрд╡िрд▓ेрдп рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрд╡िрд▓ेрдп рдкрджाрд░्рде рдХो рдЕрд╡рдХ्рд╖ेрдк рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЬिрд╕ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдЕрд╡рдХ्рд╖ेрдк рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै рдЙрд╕े рдЕрд╡рдХ्рд╖ेрдкрдг рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं।


Na2SO4(aq) + BaCl2(aq)  BaSO4(s) +2NaCl(aq)

(рд╕ोрдбिрдпрдо (рдмेрд░िрдпрдо (рдмेрд░िрдпрдо (рд╕ोрдбिрдпрдо

рд╕рд▓्реЮेрдЯ) рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб) рд╕рд▓्реЮेрдЯ) рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб)

рдПेрд╕ा рдХ्рдпों рд╣ोрддा рд╣ै? Ba2+ рддрдеा  рдХी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╕े BaSO4 рдХे рдЕрд╡рдХ्рд╖ेрдк рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдПрдХ рдЕрди्рдп рдЙрдд्рдкाрдж рд╕ोрдбिрдпрдо рдХрд▓ोрд░ाрдЗрдб рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рд╡िрд▓рдпрди рдоें рд╣ी рд░рд╣рддा рд╣ै। рд╡े рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдПँ рдЬिрдирдоें рдЕрднिрдХाрд░рдХों рдХे рдмीрдЪ рдЖрдпрдиों рдХा рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рд╣ोрддा рд╣ै рдЙрди्рд╣ें рдж्рд╡िрд╡िрд╕्рдеाрдкрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдПँ рдХрд╣рддे рд╣ैं।






рдЙрдкрдЪрдпрди рдПрд╡ं рдЕрдкрдЪрдпрди


рдЪिрдд्рд░

рдХॅाрдкрд░ рдХा рдХॉрдкрд░ рдЖрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдоें рдЙрдкрдЪрдпрди


рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 

ЁЯФ┤ рдЪाрдпрдиा рдбिрд╢ рдоें 1 g рдХॉрдкрд░ рдЪूрд░्рдг рд▓ेрдХрд░ рдЙрд╕े рдЧрд░्рдо рдХीрдЬिрдП (рдЪिрдд्рд░ 1.10)।

ЁЯФ┤ рдЖрдкрдиे рдХ्рдпा рджेрдЦा?


рдХॉрдкрд░ рдЪूрд░्рдг рдХी рд╕рддрд╣ рдкрд░ рдХॉрдкрд░ рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб (II) рдХी рдХाрд▓ी рдкрд░рдд рдЪреЭ рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдХाрд▓ा рдкрджाрд░्рде рдХ्рдпों рдмрдиा?

рдпрд╣ рдХॉрдкрд░ рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХॉрдкрд░ рдоें рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХे рдпोрдЧ рд╕े рдмрдиा рд╣ै।



рдпрджि рдЗрд╕ рдЧрд░्рдо рдкрджाрд░्рде (CuO) рдХे рдКрдкрд░ рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдЧैрд╕ рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рдХी рдЬाрдП рддो рд╕рддрд╣ рдХी рдХाрд▓ी рдкрд░рдд рднूрд░े рд░ंрдЧ рдХी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рд╡िрдкрд░ीрдд рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╕ंрдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै рддрдеा рдХॉрдкрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै।



рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХे рд╕рдордп рдЬрдм рдХिрд╕ी рдкрджाрд░्рде рдоें рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХी рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрддी рд╣ै рддो рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдЙрд╕рдХा рдЙрдкрдЪрдпрди рд╣ुрдЖ рд╣ै। рддрдеा рдЬрдм рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдХिрд╕ी рдкрджाрд░्рде рдоें рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХा рд╣्рд░ाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рддो рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдЙрд╕рдХा рдЕрдкрдЪрдпрди рд╣ुрдЖ рд╣ै।

рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдХॉрдкрд░ (II) рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдоें рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХा рд╣्рд░ाрд╕ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрд╣ рдЕрдкрдЪрдпिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдоें рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХी рд╡ृрдж्рдзि рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрд╣ рдЙрдкрдЪрдпिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд, рдХिрд╕ी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдПрдХ рдЕрднिрдХाрд░рдХ рдЙрдкрдЪрдпिрдд рддрдеा рджूрд╕рд░ा рдЕрднिрдХाрд░рдХ рдЕрдкрдЪрдпिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рдЙрдкрдЪрдпрди-рдЕрдкрдЪрдпрди рдЕрдерд╡ा рд░ेрдбॉрдХ्рд╕ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдПँ рдХрд╣рддे рд╣ैं।


рд░ेрдбॉрдХ्рд╕ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХे рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैः


ZnO + C  Zn + CO

MnO2 + 4HCl  MnCl2 + 2H2O + Cl2


рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा  рдоें рд░्рдХाрдмрди рдЙрдкрдЪрдпिрдд рд╣ोрдХрд░ CO рддрдеा ZnO рдЕрдкрдЪрдпिрдд рд╣ोрдХрд░ Zn рдмрдирддा рд╣ै।

рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें HCl, Cl2 рдоें рдЙрдкрдЪрдпिрдд рддрдеा MnO2, MnCl2 рдоें рдЕрдкрдЪрдпिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै।


рдКрдкрд░ рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдгों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдпрджि рдХिрд╕ी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдкрджाрд░्рде рдХा рдЙрдкрдЪрдпрди рддрдм рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдм рдЙрд╕рдоें рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдпा рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдХा рд╣्рд░ाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрджाрд░्рде рдХा рдЕрдкрдЪрдпрди рддрдм рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдм рдЙрд╕рдоें рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХा рд╣्рд░ाрд╕ рдпा рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдХी рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрддी рд╣ै।



 рдХ्рдпा рдЖрдкрдиे рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдЙрдкрдЪрдпрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдк्рд░рднाрд╡ों рдХो рджेрдЦा рд╣ै?


рд╕ंрдХ्рд╖ाрд░рдг

рдЖрдкрдиे рдЕрд╡рд╢्рдп рджेрдЦा рд╣ोрдЧा рдХि рд▓ोрд╣े рдХी рдмрдиी рдирдпी рд╡рд╕्рддुрдПँ рдЪрдордХीрд▓ी рд╣ोрддी рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдХुрдЫ рд╕рдордп рдкрд╢्рдЪाрдд рдЙрди рдкрд░ рд▓ाрд▓िрдоाрдпुрдХ्рдд рднूрд░े рд░ंрдЧ рдХी рдкрд░рдд рдЪреЭ рдЬाрддी рд╣ै। рдк्рд░ाрдпः рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рд▓ोрд╣े рдкрд░ рдЬंрдЧ рд▓рдЧрдиा рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рдзाрддुрдУं рдоें рднी рдПेрд╕ा рд╣ी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдХ्рдпा рдЖрдкрдиे рдЪाँрджी рддрдеा рддाँрдмे рдкрд░ рдЪреЭрдиे рд╡ाрд▓ी рдкрд░рдд рдХे рд░ंрдЧ рдкрд░ рдз्рдпाрди рджिрдпा рд╣ै? рдЬрдм рдХोрдИ рдзाрддु рдЕрдкрдиे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдЕрдо्рд▓, рдЖрд░्рдж्рд░рддा рдЖрджि рдХे рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рдЖрддी рд╣ै рддрдм рдпे рд╕ंрдХ्рд╖ाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рд╕ंрдХ्рд╖ाрд░рдг рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЪाँрджी рдХे рдКрдкрд░ рдХाрд▓ी рдкрд░्рдд рд╡ рддाँрдмे рдХे рдКрдкрд░ рд╣рд░ी рдкрд░्рдд рдЪреЭрдиा рд╕ंрдХ्рд╖ाрд░рдг рдХे рдЕрди्рдп рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं।

рд╕ंрдХ्рд╖ाрд░рдг рдХे рдХाрд░рдг рдХाрд░ рдХे рдвाँрдЪे, рдкुрд▓, рд▓ोрд╣े рдХी рд░ेрд▓िंрдЧ, рдЬрд╣ाрдЬ рддрдеा рдзाрддु, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рд▓ोрд╣े рд╕े рдмрдиी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдмрд╣ुрдд рдХ्рд╖рддि рд╣ोрддी рд╣ै। рд▓ोрд╣े рдХा рд╕ंрдХ्рд╖ाрд░рдг рдПрдХ рдЧंрднीрд░ рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै। рдХ्рд╖рддिрдЧ्рд░рд╕्рдд рд▓ोрд╣े рдХो рдмрджрд▓рдиे рдоें рд╣рд░ рд╡рд░्рд╖ рдЕрдзिрдХ рдкैрд╕ा рдЦрд░्рдЪ рд╣ोрддा рд╣ै। 


рд╡िрдХृрддрдЧंрдзिрддा

рд╡рд╕ाрдпुрдХ्рдд рдЕрдерд╡ा рддैрд▓ीрдп рдЦाрдж्рдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЬрдм рд▓ंрдмे рд╕рдордп рддрдХ рд░рдЦा рд░рд╣ рдЬाрддा рд╣ै рддрдм рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡ाрдж рдпा рдЧंрдз рдХैрд╕ी рд╣ोрддी рд╣ै?

рдЙрдкрдЪрдпिрдд рд╣ोрдиे рдкрд░ рддेрд▓ рдПрд╡ं рд╡рд╕ा рд╡िрдХृрддрдЧंрдзी рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рддрдеा рдЙрдирдХे рд╕्рд╡ाрдж рддрдеा рдЧंрдз рдмрджрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं। рдк्рд░ाрдпः рддैрд▓ीрдп рддрдеा рд╡рд╕ाрдпुрдХ्рдд рдЦाрдж्рдп рд╕ाрдордЧ्рд░िрдпों рдоें рдЙрдкрдЪрдпрди рд░ोрдХрдиे рд╡ाрд▓े рдкрджाрд░्рде (рдк्рд░рддि рдЕॉрдХ्рд╕ीрдХाрд░рдХ) рдоिрд▓ाрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рд╡ाрдпुрд░ोрдзी рдмрд░्рддрдиों рдоें рдЦाрдж्рдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд░рдЦрдиे рд╕े рдЙрдкрдЪрдпрди рдХी рдЧрддि рдзीрдоी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдХ्рдпा рдЖрдк рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЪिрдк्рд╕ рдмрдиाрдиे рд╡ाрд▓े рдЪिрдк्рд╕ рдХी рдеैрд▓ी рдоें рд╕े рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рд╣рдЯाрдХрд░ рдЙрд╕рдоें рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди рдЬैрд╕े рдХрдо рд╕рдХ्рд░िрдп рдЧैрд╕ рд╕े рдпुрдХ्рдд рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं рддाрдХि рдЪिрдк्рд╕ рдХा рдЙрдкрдЪрдпрди рди рд╣ो рд╕рдХे।




рд╣рдоाрд░े рдЖрд╕ рдкाрд╕ рдХे рдкрджाрд░्рде : NCERT Science 9th


рд╣рдоाрд░े рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХे рдкрджाрд░्рде



рдЕрдкрдиे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдиреЫрд░ рджौреЬाрдиे рдкрд░ рд╣рдоें рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡рд╕्рддुрдПँ рдиреЫрд░ рдЖрддी рд╣ैं, рдЬिрдирдХा рдЖрдХाрд░, рдЖрдХृрддि рдФрд░ рдмрдиाрд╡рдЯ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд╕्рддु рдЬिрд╕ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд╕े рдмрдиी рд╣ोрддी рд╣ै рдЙрд╕े рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे ‘рдкрджाрд░्рде’ рдХा рдиाрдо рджिрдпा। рдЬिрд╕ рд╣рд╡ा рдоें рд╣рдо рд╢्рд╡ाрд╕ рд▓ेрддे рд╣ैं, рдЬो рднोрдЬрди рд╣рдо рдЦाрддे рд╣ैं, рдкрдд्рдерд░, рдмाрджрд▓, рддाрд░े, рдкौрдзे рдПрд╡ं рдкрд╢ु, рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдкाрдиी рдХी рдПрдХ рдмूँрдж рдпा рд░ेрдд рдХा рдПрдХ рдХрдг, рдпे рд╕рднी рдкрджाрд░्рде рд╣ैं। рдз्рдпाрди рджेрдиे рдпोрдЧ्рдп рдмाрдд рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि  рд╕рднी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрди рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдпे рдХुрдЫ рд╕्рдеाрди (рдЖрдпрддрди*) рдШेрд░рддी рд╣ैं।



рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдкрджाрд░्рде рдХो рднौрддिрдХ рдЧुрдгрдзрд░्рдо рдПрд╡ं рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рджो рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХिрдпा рд╣ै।



 рдкрджाрд░्рде рдХा рднौрддिрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк

 рдкрджाрд░्рде рдХрдгों рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдмрдиा рд╣ोрддा рд╣ै

рдмрд╣ुрдд рд╕рдордп рддрдХ рдкрджाрд░्рде рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдмाрд░े рдоें рджो рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдПँ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеीें। рдПрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рдпрд╣ рдоाрдирдиा рдеा рдХि рдкрджाрд░्рде рд▓рдХреЬी рдХे рдЯुрдХреЬे рдХी рддрд░рд╣ рд╕рддрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдкрд░ंрддु рдЕрди्рдп рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि рдкрджाрд░्рде рд░ेрдд рдХी рддрд░рд╣ рдХे рдХрдгों рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдмрдиे рд╣ैं। рдЖрдЗрдП рдПрдХ рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдкрджाрд░्рде рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХे рдмाрд░े рдоें рдпे рдиिрд░्рдгрдп рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдпे рд╕рддрдд рд╣ैं рдпा рдХрдгों рд╕े рдмрдиे рд╣ैं?

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.1

рдПрдХ 100 mL рдХा рдмीрдХрд░ рд▓ें। рдЗрд╕ рдмीрдХрд░ рдХो рдЬрд▓ рд╕े рдЖрдзा рднрд░рдХрд░ рдЬрд▓ рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдиिрд╢ाрди рд▓рдЧा рджें।

рджिрдП рдЧрдП рдирдордХ рдпा рд╢рд░्рдХрд░ा рдХो рдХाँрдЪ рдХी рдЫреЬ рдХी рдорджрдж рд╕े рдЬрд▓ рдоें рдШोрд▓ рджें।

рдЬрд▓ рдХे рд╕्рддрд░ рдоें рдЖрдП рдмрджрд▓ाрд╡ рдкрд░ рдз्рдпाрди рджें।

рдЖрдкрдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдирдордХ рдпा рд╢рд░्рдХрд░ा рдХा рдХ्рдпा рд╣ुрдЖ?

рдпे рдХрд╣ाँ рдЧाрдпрдм рд╣ो рдЧрдП?

рдХ्рдпा рдЬрд▓ рдХे рд╕्рддрд░ рдоें рдХोрдИ рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдпा?

рдЗрди рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдоें рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░ рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиा рд╣ोрдЧा рдХि рд╕рднी рдкрджाрд░्рде рдХрдгों рд╕े рдмрдиे рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдоें рдЪрдо्рдордЪ рдоें рд░рдЦी рдЧрдИ рдирдордХ рдпा рд╢рд░्рдХрд░ा рдЕрдм рдкूрд░े рдкाрдиी рдоें рдШुрд▓ рдЧрдИ рд╣ै। рдЬैрд╕ा рдХि рдЪिрдд्рд░ 1.1 рдоें рджрд░्рд╢ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।



рдЪिрдд्рд░ 1.1: рдЬрдм рд╣рдо рдЬрд▓ рдоें рдирдордХ рдШोрд▓рддे рд╣ैं, рддो рдирдордХ рдХे рдХрдг рдЬрд▓ рдХे рдХрдгों рдХे рдмीрдЪ рдХे рд░िрдХ्рдд рд╕्рдеाрдиों рдоें рд╕рдоाрд╡ेрд╢िрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं।

.2 рдкрджाрд░्рде рдХे рдпे рдХрдг рдХिрддрдиे рдЫोрдЯे рд╣ैं?

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.2

рдкोрдЯैрд╢िрдпрдо рдкрд░рдоैंрдЧрдиेрдЯ рдХे рджो рдпा рддीрди рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рдХो 100 mL рдкाрдиी рдоें рдШोрд▓ рд▓ें।

рдЗрд╕ рдШोрд▓ рдоें рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ 10 mL рдШोрд▓ рдиिрдХाрд▓рдХрд░ рдЙрд╕े 90 mL рдЬрд▓ рдоें рдоिрд▓ा рджें।

рдлिрд░ рдЗрд╕ рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдШोрд▓ рдоें рд╕े 10 mL рдиिрдХाрд▓рдХрд░ рдЙрд╕े рднी 90 mL рдЬрд▓ рдоें рдоिрд▓ा рджें।

рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрд╕ рдШोрд▓ рдХो 5 рд╕े 8 рдмाрд░ рддрдХ рддрдиुрдХृрдд рдХрд░рддे рд░рд╣ें।

рдХ्рдпा рдЬрд▓ рдЕрдм рднी рд░ंрдЧीрди рд╣ै?


рдЪिрдд्рд░ 1.2: рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдЗрдП рдХि рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдг рдХिрддрдиे рдЫोрдЯे рд╣ैं? рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдмाрд░ рддрдиुрдХृрдд рдХрд░рдиे рдкрд░ рдШोрд▓ рдХा рд░ंрдЧ рд╣рд▓рдХा рд╣ोрддा рдЬाрддा рд╣ै, рдлि्╬╖рд░ рднी рдкाрдиी рд░ंрдЧीрди рдиреЫрд░ рдЖрддा рд╣ै।



рдпрд╣ рдк्рд░рдпोрдЧ рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै рдХि рдкोрдЯैрд╢िрдпрдо рдкрд░рдоैंрдЧрдиेрдЯ рдХे рдмрд╣ुрдд рдеोреЬे рд╕े рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ों рд╕े рдкाрдиी рдХी рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा (1000 L) рднी рд░ंрдЧीрди рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рд╣рдо рдпे рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдиिрдХाрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдкोрдЯैрд╢िрдпрдо рдкрд░рдоैंрдЧрдиेрдЯ рдХे рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рдоें рдХрдИ рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдХрдг рд╣ोंрдЧे। рдпे рдХрдг рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдХрдгों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ोрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдЕрди्рддрддः рдПрдХ рд╕्рдеिрддि рдоें рдпे рдХрдг рдФрд░ рдЫोрдЯे рднाрдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдирд╣ीं рдХिрдпे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं।

рдкोрдЯैрд╢िрдпрдо рдкрд░рдоैंрдЧрдиेрдЯ рдХी рдЬрдЧрд╣ 2 mL рдбेрдЯॉрд▓ рд╕े рднी рд╣рдо рдпे рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд▓рдЧाрддाрд░ рддрдиुрдХृрдд рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рдЙрд╕рдХी рдорд╣рдХ рд╣рдоें рдоिрд▓рддी рд░рд╣рддी рд╣ै।

рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдг рдмрд╣ुрдд рдЫोрдЯे рд╣ोрддे рд╣ैं — рдЗрддрдиे рдЫोрдЯे рдХि рд╣рдо рдХрд▓्рдкрдиा рднी рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे।

рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдгों рдХे рдЕрднिрд▓ाрдХ्рд╖рдгिрдХ рдЧुрдг

1 рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдгों рдХे рдмीрдЪ рд░िрдХ्рдд рд╕्рдеाрди рд╣ोрддा рд╣ै

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.1 рдФрд░ 1.2 рдоें рдирдордХ, рд╢рд░्рдХрд░ा, рдбेрдЯॉрд▓ рдпा рдкोрдЯैрд╢िрдпрдо рдкрд░рдоैंрдЧрдиेрдЯ рдХे рдХрдг рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдкाрдиी рдоें рд╡िрддрд░िрдд рд╣ो рдЧрдП। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░, рдЬрдм рд╣рдо рдЪाрдп, рдХॉреЮी рдпा рдиींрдмू-рдкाрдиी рдмрдиाрддे рд╣ैं, рддो рдПрдХ рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдг рджूрд╕рд░े рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдгों рдХे рд░िрдХ्рдд рд╕्рдеाрдиों рдоें рд╕рдоाрд╡ेрд╢िрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै, рдХि рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдгों рдХे рдмीрдЪ рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд░िрдХ्рдд рд╕्рдеाрди рд╣ोрддा рд╣ै।

.2 рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдг рдиिрд░ंрддрд░ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.3

рдЕрдкрдиी рдХрдХ्рд╖ा рдХे рдХिрд╕ी рдХोрдиे рдоें рдПрдХ рдмुрдЭी рд╣ुрдИ рдЕрдЧрд░рдмрдд्рддी рд░рдЦ рджें। рдЗрд╕рдХी рд╕ुрдЧंрдз рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдкрдХो рдЗрд╕рдХे рдХिрддрдиे рд╕рдоीрдк рдЬाрдиा рдкреЬрддा рд╣ै?

рдЕрдм рдЕрдЧрд░рдмрдд्рддी рдЬрд▓ा рджें। рдХ्рдпा рд╣ोрддा рд╣ै? рдХ्рдпा рджूрд░ рд╕े рд╣ी рдЗрд╕рдХी рд╕ुрдЧंрдз рдЕрдкрдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै?

рдЕрдкрдиे рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХो рдиोрдЯ рдХрд░ें।

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.4

рдЬрд▓ рд╕े рднрд░े рджो рдЧिрд▓ाрд╕ рдпा рджो рдмीрдХрд░ рд▓ें।

рдкрд╣рд▓े рдмीрдХрд░ рдХे рдПрдХ рд╕िрд░े рдкрд░ рд╕ाрд╡рдзाрдиी рд╕े рдПрдХ рдмूँрдж рд▓ाрд▓ рдпा рдиीрд▓ी рд╕्рдпाрд╣ी рдбाрд▓ рджें рдФрд░ рджूрд╕рд░े рдоें рд╢рд╣рдж рдбाрд▓ рджें।

рдЗрдирдХो рдЕрдкрдиे рдШрд░ рдоें рдпा рдХрдХ्рд╖ा рдХे рдПрдХ рдХोрдиे рдоें рд░рдЦ рджें।

рдЕрдкрдиे рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХो рдиोрдЯ рдХрд░ें।

рд╕्рдпाрд╣ी рдХी рдмूँрдж рдбाрд▓рдиे рдХे рддुрд░ंрдд рдмाрдж рдЖрдкрдиे рдХ्рдпा рджेрдЦा?

рд╢рд╣рдж рдХी рдмूँрдж рдбाрд▓рдиे рдХे рддुрд░ंрдд рдмाрдж рдЖрдкрдиे рдХ्рдпा рджेрдЦा?

рд╕्рдпाрд╣ी рдХा рд░ंрдЧ рдкूрд░े рдЬрд▓ рдоें рдПрдХрд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдлैрд▓рдиे рдоें рдХिрддрдиे рджिрди рдпा рдШंрдЯे рд▓рдЧрддे рд╣ैं?

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.5

рдПрдХ рдЧिрд▓ाрд╕ рдЧрд░्рдо рдкाрдиी рд╕े рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рдаंрдбे рдкाрдиी рд╕े рднрд░े рдЧिрд▓ाрд╕ рдоें рдХॉрдкрд░ рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдпा рдкोрдЯैрд╢िрдпрдо рдкрд░рдоैंрдЧрдиेрдЯ рдХा рдПрдХ рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рдбाрд▓ें рдФрд░ рдПрдХ рдУрд░ рд░рдЦ рджें। рд╣िрд▓ाрдПँ рдирд╣ीं।

рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рдХो рд╕рддрд╣ рдкрд░ рдмैрдардиे рджें।

рдЧिрд▓ाрд╕ рдоें рдаोрд╕ рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рдХे рдаीрдХ рдКрдкрд░ рдХ्рдпा рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै?

рд╕рдордп рдмीрддрдиे рдкрд░ рдХ्рдпा рд╣ोрддा рд╣ै?

рдЗрд╕рд╕े рдаोрд╕ рдФрд░ рдж्рд░рд╡ рдХे рдХрдгों рдХे рдмाрд░े рдоें рдХ्рдпा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै?

рдХ्рдпा рддाрдкрдоाрди рдХे рд╕ाрде рдоिрд╢्рд░िрдд рд╣ोрдиे рдХी рджрд░ рдмрджрд▓рддी рд╣ै? рдХ्рдпों рдФрд░ рдХैрд╕े?

рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рддीрдиों рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों (1.3, 1.4 рдФрд░ 1.5) рд╕े рд╣рдо рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдиिрдХाрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैंः

рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдг рдиिрд░ंрддрд░ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЕрд░्рдеाрдд, рдЙрдирдоें рдЧрддिрдЬ рдКрд░्рдЬा рд╣ोрддी рд╣ै। рддाрдкрдоाрди рдмреЭрдиे рд╕े рдХрдгों рдХी рдЧрддि рддेреЫ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рддाрдкрдоाрди рдмреЭрдиे рд╕े рдХрдгों рдХी рдЧрддिрдЬ рдКрд░्рдЬा рднी рдмреЭ рдЬाрддी рд╣ै।

рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рддीрдиों рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों рдоें рд╣рдордиे рджेрдЦा рдХि рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдг рдЕрдкрдиे рдЖрдк рд╣ी рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрде рдЕंрддःрдоिрд╢्рд░िрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдПेрд╕ा рдХрдгों рдХे рд░िрдХ्рдд рд╕्рдеाрдиों рдоें рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдХे рдХाрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рджो рд╡िрднिрди्рди рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдХрдгों рдХा рд╕्рд╡рддः рдоिрд▓рдиा рд╣ी рд╡िрд╕рд░рдг рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рд╣рдоें рдпрд╣ рднी рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЧрд░्рдо рдХрд░рдиे рдкрд░ рд╡िрд╕рд░рдг рддेреЫ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдПेрд╕ा рдХ्рдпों рд╣ोрддा рд╣ै?

.3 рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдг рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХो рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.6

рдЗрд╕ рдЦेрд▓ рдХो рдПрдХ рдоैрджाрди рдоें рдЦेрд▓ें। рдЖрдЧे рдмрддाрдП рдЧрдП рдвंрдЧ рд╕े рдЪाрд░ рд╕рдоूрд╣ рдмрдиाрдХрд░ рдоाрдирд╡- рд╢ृंрдЦрд▓ा рдмрдиाрдПँः

рдкрд╣рд▓ा рд╕рдоूрд╣ ‘рдИрдж्-рдоिрд╢्рдоी рдирд░्рддрдХों’ рдХी рддрд░рд╣ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХो рдкीрдЫे рд╕े рдХрд╕рдХрд░ рдкрдХреЬ рд▓े।






рджूрд╕рд░ा рд╕рдоूрд╣ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХा рд╣ाрде рдкрдХреЬрдХрд░ рдоाрдирд╡ рд╢ृंрдЦрд▓ा рдмрдиा рд▓े।

рддीрд╕рд░ा рд╕рдоूрд╣ рдХेрд╡рд▓ рдЙंрдЧрд▓ी рдХे рд╕िрд░े рд╕े рдЫूрдХрд░ рдПрдХ рд╢ृंрдЦрд▓ा рдмрдиा рд▓े।

рдЕрдм рдЪौрдеा рд╕рдоूрд╣ рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╡рд░्рдгिрдд рддीрдиों рдоाрдирд╡

рд╢ृृंрдЦрд▓ाрдУं рдХो рддोреЬрдХрд░ рдЫोрдЯे рд╕рдоूрд╣ों рдоें рдмाँрдЯрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░े।

рдХिрд╕ рд╕рдоूрд╣ рдХो рддोреЬрдиा рдЖрд╕ाрди рдеा? рдФрд░ рдХ्рдпों?

рдпрджि рд╣рдо рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХो рдкрджाрд░्рде рдХा рдПрдХ рдХрдг рдоाрдиें, рддो рдХिрд╕ рд╕рдоूрд╣ рдоें рдХрдгों рдиे рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХो рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдмрд▓ рд╕े рдкрдХреЬ рд░рдЦा рдеा?

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.7

рдПрдХ рд▓ोрд╣े рдХी рдХीрд▓, рдПрдХ рдЪॉрдХ рдХा рдЯुрдХреЬा рдФрд░ рдПрдХ рд░рдмрд░ рдмैंрдб рд▓ें।

рдЗрди рдкрд░ рд╣рдеौреЬा рдоाрд░ рдХрд░, рдХाрдЯ рдХрд░, рдпा рдЦींрдЪрдХрд░ рдЙрд╕े рднंрдЧुрд░ рдХрд░рдиेे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ें।

рдЗрди рддीрдиों рдоें рд╕े рдХिрд╕рдХे рдХрдг рдЕрдзिрдХ рдмрд▓ рд╕े рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдЬुреЬे рд╣ैं?

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.8

рдПрдХ рдеाрд▓ी рдоें рдЬрд▓ рд▓ेрдХрд░ рдЙрд╕े рдЙंрдЧрд▓ी рд╕े рдХाрдЯрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ें।

рдХ्рдпा рдЬрд▓ рдХी рд╕рддрд╣ рдХрдЯрддी рд╣ै?

рдЬрд▓ рдХी рд╕рддрд╣ рди рдХрдЯрдиे рдХा рдХ्рдпा рдХाрд░рдг рд╣ै?

рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рддीрдиों рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рд╕ुрдЭाрддे рд╣ैं рдХि рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдгों рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рдмрд▓ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдмрд▓ рдХрдгों рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдмрд▓ рдХा рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкрджाрд░्рде рдоें рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддा рд╣ै।








1.3 рдкрджाрд░्рде рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеाрдПँ

рдЕрдкрдиे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХे рдкрджाрд░्рдеों рдХो рдз्рдпाрди рд╕े рджेрдЦें। рдпे рдХिрддрдиे рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ैं? рд╣рдо рдкाрддे рд╣ैं рдХि рдкрджाрд░्рде рдЕрдкрдиे рддीрди рд░ूрдк рдоें рд╣ोрддे рд╣ैं — рдаोрд╕, рдж्рд░рд╡ рдФрд░ рдЧैрд╕। рдкрджाрд░्рде рдХी рдпे рдЕрд╡рд╕्рдеाрдПँ рдЙрд╕рдХे рдХрдгों рдХी рд╡िрднिрди्рди рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рд╣ोрддी рд╣ैं।

рдЕрдм рд╣рдо рдкрджाрд░्рде рдХी рддीрдиों рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХे рдЧुрдгों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░ेंрдЧे।




 рдаोрд╕ рдЕрд╡рд╕्рдеा

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.9

рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХो рдПрдХрдд्рд░िрдд рдХрд░ें - рдкेрди, рдХिрддाрдм, рд╕ूрдИ рдФрд░ рд▓рдХреЬी рдХी рдЫреЬ।

рдЗрди рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдкेंрд╕िрд▓ рдШुрдоाрдХрд░ рдЗрдирдХे рдЖрдХाрд░ рдХा рд░ेрдЦाрдЪिрдд्рд░ рдмрдиाрдПँ।

рдХ्рдпा рдЗрди рд╕рднी рдХा рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЖрдХाрд░, рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╕ीрдоाрдПँ рддрдеा рд╕्рдеिрд░ рдЖрдпрддрди рд╣ै?

рдЗрди рдкрд░ рд╣рдеौреЬा рдоाрд░рдиे, рдЦींрдЪрдиे рдпा рдЧिрд░ाрдиे рд╕े рдХ्рдпा рд╣ोрддा рд╣ै?

рдХ्рдпा рдЗрдирдХा рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдоें рд╡िрд╕рд░рдг рд╕ंрднрд╡ рд╣ै?

рдмрд▓ рд▓рдЧाрдХрд░ рдЗрдирдХो рд╕ंрдкीрдбिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ें। рдХ्рдпा рдЗрдирдХा рд╕ंрдкीрдбрди рд╣ोрддा рд╣ै?

рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рднी рдЙрджाрд╣рд░рдг рдаोрд╕ рдХे рд╣ैं। рд╣рдо рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдЗрди рд╕рднी рдХा рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЖрдХाрд░, рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╕ीрдоाрдПँ рддрдеा рд╕्рдеिрд░ рдЖрдпрддрди рдпाрдиी рдирдЧрдг्рдп рд╕ंрдкीрдб्рдпрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдмाрд╣्рдп рдмрд▓ рд▓рдЧाрдиे рдкрд░ рднी рдаोрд╕ рдЕрдкрдиे рдЖрдХाрд░ рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрддे рд╣ैं। рдмрд▓ рд▓рдЧाрдиे рдкрд░ рдаोрд╕ рдЯूрдЯ рд╕рдХрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдЗрдирдХा рдЖрдХाрд░ рдирд╣ीं рдмрджрд▓рддा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдпे рджृреЭ рд╣ोрддे рд╣ैं।

рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХीрдЬिрдП:

(a) рд░рдмрд░ рдмैंрдб рдХो рдХ्рдпा рдоाрдиा рдЬाрдПрдЧा। рдХ्рдпा рдЦींрдЪрдХрд░ рдЗрд╕рдХा рдЖрдХाрд░ рдмрджрд▓ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै? рдХ्рдпा рдпे рдаोрд╕ рд╣ै?

(b) рд╡िрднिрди्рди рдЖрдХाрд░ рдХे рдмрд░्рддрдиों рдоें рд░рдЦрдиे рдкрд░ рдЪीрдиी рдФрд░ рдирдордХ рдЙрди्рд╣ीं рдмрд░्рддрдиों рдХे рдЖрдХाрд░ рд▓े рд▓ेрддे рд╣ैं। рдХ्рдпा рдпे рдаोрд╕ рд╣ैं?

(c) рд╕्рдкंрдЬ рдХ्рдпा рд╣ै? рдпрд╣ рдаोрд╕ рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдлि्╬╖рд░ рднी рдЗрд╕рдХा рд╕ंрдкीрдбрди рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдХ्рдпों?

рдпे рд╕рднी рдаोрд╕ рд╣ी рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि-

рдмाрд╣्рдп рдмрд▓ рд▓рдЧाрдП рдЬाрдиे рдкрд░ рд░рдмрд░ рдмैंрдб рдХा рдЖрдХाрд░ рдмрджрд▓рддा рд╣ै рдФрд░ рдмрд▓ рд╣рдЯा рд▓ेрдиे рдкрд░ рдпрд╣ рдкुрдиः рдЕрдкрдиे рдоूрд▓ рдЖрдХाрд░ рдоें рдЖ рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдмрд▓ рд▓рдЧाрдиे рдкрд░ рдпрд╣ рдЯूрдЯ рдЬाрддा рд╣ै।

рдЪाрд╣े рд╣рдо рд╢рд░्рдХрд░ा рдпा рдирдордХ рдХो рдЕрдкрдиे рд╣ाрде рдоें рд▓ें, рдпा рдХिрд╕ी рдк्рд▓ेрдЯ рдпा реЫाрд░ рдоें рд░рдЦें, рдЗрдирдХे рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ों рдХे рдЖрдХाрд░ рдирд╣ीं рдмрджрд▓рддे рд╣ैं।

рд╕्рдкंрдЬ рдоें рдмрд╣ुрдд рдЫोрдЯे рдЫिрдж्рд░ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬिрдирдоें рд╡ाрдпु рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬрдм рд╣рдо рдЗрд╕े рджрдмाрддे рд╣ैं рддो рд╡े рд╡ाрдпु рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЗрд╕рдХा рд╕ंрдкीрдбрди рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै।

 рдж्рд░рд╡ рдЕрд╡рд╕्рдеा

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.10

рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХो рдПрдХрдд्рд░िрдд рдХрд░ें-

(a) рдЬрд▓, рдЦाрдиा рдкрдХाрдиे рдХा рддेрд▓, рджूрдз, рдЬूрд╕, рд╢ीрддрд▓ рдкेрдп।

(b) рд╡िрднिрди्рди рдЖрдХाрд░ рдХे рдмрд░्рддрди। рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдХे рдПрдХ рдоाрдкрдХ рд╕िрд▓िंрдбрд░ рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдЗрди рдмрд░्рддрдиों рдоें 50 mL рдкрд░ рдиिрд╢ाрди рд▓рдЧा рд▓ें।

рдЗрди рдж्рд░рд╡ों рдХो реЮрд░्рд╢ рдкрд░ рдбाрд▓ рджेрдиे рдкрд░ рдХ्рдпा рд╣ोрдЧा?

рдХिрд╕ी рдПрдХ рдж्рд░рд╡ рдХा 50 mL рдоाрдкрдХрд░ рд╡िрднिрди्рди рдмрд░्рддрдиों рдоें рдХ्рд░рдорд╢ः рдПрдХ-рдПрдХ рдХрд░рдХे рдбाрд▓ें। рдХ्рдпा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдмाрд░ рдЖрдпрддрди рдПрдХрд╕рдоाрди рд░рд╣рддा рд╣ै?

рдХ्рдпा рдж्рд░рд╡ рдХा рдЖрдХाрд░ рдПрдХрд╕рдоाрди рд░рд╣рддा рд╣ै?

рдж्рд░рд╡ рдХो рдПрдХ рдмрд░्рддрди рд╕े рджूрд╕рд░े рдмрд░्рддрди рдоें рдЙреЬेрд▓рдиे рдкрд░ рдХ्рдпा рдпрд╣ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдмрд╣рддा рд╣ै?

рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рд╕े рд╣рдо рдкाрддे рд╣ैं рдХि рдж्рд░рд╡ рдХा рдЖрдХाрд░ рдирд╣ीं рд▓ेрдХिрди рдЖрдпрддрди рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рдмрд░्рддрди рдоें рдЗрди्рд╣ें рд░рдЦा рдЬाрдП рддो рдпे рдЙрд╕ी рдХा рдЖрдХाрд░ рд▓े рд▓ेрддे рд╣ैं। рдж्рд░рд╡ों рдоें рдмрд╣ाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрдирдХा рдЖрдХाрд░ рдмрджрд▓рддा рд╣ै, рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдпे рджृреЭ рдирд╣ीं рд▓ेрдХिрди рддрд░рд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं।

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.4 рдФрд░ 1.5 рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╣рдордиे рджेрдЦा рдХि рдаोрд╕ рдФрд░ рдж्рд░рд╡ рдХा рд╡िрд╕рд░рдг рдж्рд░рд╡ों рдоें рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рдЧैрд╕ें рд╡िрд╕рд░िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЬрд▓ рдоें рдШुрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं। рдпे рдЧैрд╕ें, рд╡िрд╢ेрд╖рддः рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдПрд╡ं рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдЬрд▓ीрдп рдЬंрддुрдУं рддрдеा рдкौрдзों рдХे рд▓िрдП рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ोрддी рд╣ैं।

рд╕рднी рдЬीрд╡рдзाрд░ी рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рд╢्рд╡ाрд╕ рд▓ेрддे рд╣ैं। рдЬрд▓ीрдп рдЬंрддु рдЬрд▓ рдоें рдШुрд▓ी рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХे рдХाрд░рдг рд╢्рд╡ाрд╕ рд▓ेрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рд╣рдо рдЗрд╕ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं рдХि рдж्рд░рд╡ рдоें рдаोрд╕, рдж्рд░рд╡ рдФрд░ рдЧैрд╕ рддीрдиों рдХा рд╡िрд╕рд░рдг рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдаोрд╕ों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдж्рд░рд╡ों рдоें рд╡िрд╕рд░рдг рдХी рджрд░ рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рдПेрд╕ा рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдж्рд░рд╡ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдг рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े рдЧрддि рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдаोрд╕ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдж्рд░рд╡ рдХे рдХрдгों рдоें рд░िрдХ्рдд рд╕्рдеाрди рднी рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।

рдЧैрд╕ीрдп рдЕрд╡рд╕्рдеा

рдЖрдкрдиे рдХрднी рдЙрд╕ рдЧुрдм्рдмाрд░ेрд╡ाрд▓े рдкрд░ рдз्рдпाрди рджिрдпा рд╣ै, рдЬो рдЧैрд╕ рдХे рдПрдХ рд╣ी рд╕िрд▓िंрдбрд░ рд╕े рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░े рдЧुрдм्рдмाрд░ों рдоें рд╣рд╡ा рднрд░рддा рд╣ै? рдЙрд╕рд╕े рдкрддा рд▓рдЧाрдПँ рдХि рдПрдХ рд╕िрд▓िंрдбрд░ рд╕े рд╡рд╣ рдХिрддрдиे рдЧुрдм्рдмाрд░े рднрд░рддा рд╣ै? рдЙрд╕рд╕े рдкूрдЫिрдП рдХि рд╕िрд▓िंрдбрд░ рдоें рдХौрди-рд╕ी рдЧैрд╕ рд╣ै?

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.11

100 mL рдХी рддीрди рд╕िрд░िंрдЬ рд▓ें рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕िрд░े рдХो рд░рдмрд░ рдХे рдХॉрд░्рдХ рд╕े рдмंрдж рдХрд░ рджें, рдЬैрд╕ा рдЪिрдд्рд░ 1.4 рдоें рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рд╕рднी рд╕िрд░िंрдЬों рдХे рдкिрд╕्рдЯрди рдХो рд╣рдЯा рд▓ें।

рдкрд╣рд▓ी рд╕िрд░िंрдЬ рдоें рд╣рд╡ा рд░рд╣рдиे рджें, рджूрд╕рд░ी рдоें рдЬрд▓ рдФрд░ рддीрд╕рд░ी рдоें рдЪॉрдХ рдХे рдЯुрдХреЬे рднрд░ рджें।

рдкिрд╕्рдЯрди рдХो рд╡ाрдкрд╕ рд╕िрд░िंрдЬ рдоें рд▓рдЧाрдПँ। рд╕िрд░िंрдЬ рдХे рдкिрд╕्рдЯрди рдХी рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдЖрд╕ाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕ рдкрд░ рдеोреЬी рд╡ैрд╕рд▓ीрди рд▓рдЧा рджें।

рдЕрдм рдкिрд╕्рдЯрди рдХो рд╕िрд░िंрдЬ рдоें рдбाрд▓рдХрд░ рд╕ंрдкीрдбिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░ें।




рдЖрдкрдиे рдХ्рдпा рджेрдЦा? рдХिрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рдкिрд╕्рдЯрди рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдЕंрджрд░ рдЪрд▓ा рдЧрдпा?

рдЕрдкрдиे рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рд╕े рдЖрдкрдиे рдХ्рдпा рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा?

рд╣рдордиे рджेрдЦा рдХि рдаोрд╕ों рдПрд╡ं рдж्рд░рд╡ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЧैрд╕ों рдХी рд╕ंрдкीрдб्рдпрддा (compression) рдХाреЮी рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рд╣рдоाрд░े рдШрд░ों рдоें рдЦाрдиा рдмрдиाрдиे рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдж्рд░рд╡ीрдХृрдд рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рдЧैрд╕ (LPG) рдпा рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ों рдоें рджिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рд╕िрд▓िंрдбрд░ рдоें рд╕ंрдкीрдбिрдд рдЧैрд╕ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЖрдЬрдХрд▓ рд╡ाрд╣рдиों рдоें рдИंрдзрди рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ंрдкीрдбिрдд рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЧैрд╕ (CNG) рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ोрддा рд╣ैं। рд╕ंрдкीрдб्рдпрддा рдХाреЮी рдЕрдзिрдХ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЧैрд╕ рдХे рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЖрдпрддрди рдХो рдПрдХ рдХрдо рдЖрдпрддрди рд╡ाрд▓े рд╕िрд▓िंрдбрд░ рдоें рд╕ंрдкीрдбिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдПрд╡ं рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдПрдХ рд╕्рдеाрди рд╕े рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рддрдХ рднेрдЬा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рд╣рдоाрд░ी рдиाрдХ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рд╡ाрд▓ी рдЧंрдз рд╕े рдмिрдиा рд░рд╕ोрдИं рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХिрдП рд╣ी рд╣рдо рдЬाрди рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдХ्рдпा рдкрдХाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै? рдпे рдЧंрдз рд╣рдо рддрдХ рдХैрд╕े рдкрд╣ुँрдЪрддी рд╣ै? рдЦाрдиे рдХी рдЧंрдз рдХे рдХрдг рд╡ाрдпु рдоें рдоिрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рд░рд╕ोрдИ рд╕े рдлैрд▓рдХрд░ рд╣рдо рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдЧंрдз рдХे рдХрдг рдФрд░ рджूрд░ рднी рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдкрдХे рд╣ुрдП рдЧрд░्рдо рдЦाрдиे рдХी рдорд╣рдХ рд╣рдоाрд░े рдкाрд╕ рддрдХ рдХुрдЫ рд╣ी рдХ्рд╖рдгों рдоें рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрддी рд╣ै, рдЗрд╕рдХी рддुрд▓рдиा рдаोрд╕ рдПрд╡ं рдж्рд░рд╡ों рдХे рд╡िрд╕рд░рдг рд╕े рдХрд░ें। рдХрдгों рдХी рддेреЫ рдЧрддि рдФрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд░िрдХ्рдд рд╕्рдеाрдиों рдХे рдХाрд░рдг рдЧैрд╕ों рдХा рдЕрди्рдп рдЧैрд╕ों рдоें рд╡िрд╕рд░рдг рдмрд╣ुрдд рддीрд╡्рд░рддा рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।





рдЧैрд╕ीрдп рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдХрдгों рдХी рдЧрддि рдЕрдиिрдпрдоिрдд рдФрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рддीрд╡्рд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрдиिрдпрдоिрдд рдЧрддि рдХे рдХाрд░рдг рдпे рдХрдг рдЖрдкрд╕ рдоें рдПрд╡ं рдмрд░्рддрди рдХी рджीрд╡ाрд░ों рд╕े рдЯрдХрд░ाрддे рд╣ैं। рдмрд░्рддрди рдХी рджीрд╡ाрд░ рдкрд░ рдЧैрд╕ рдХрдгों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рддि рдЗрдХाрдИ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдкрд░ рд▓рдЧे рдмрд▓ рдХे рдХाрд░рдг рдЧैрд╕ рдХा рджрдмाрд╡ рдмрдирддा рд╣ै।







1.4 рдХ्рдпा рдкрджाрд░्рде рдЕрдкрдиी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХो рдмрджрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै?

рдЕрдкрдиे рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рд╕े рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЬрд▓ рдкрджाрд░्рде рдХी рддीрдиों рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдоें рд░рд╣ рд╕рдХрддा рд╣ैः

рдаोрд╕, рдЬैрд╕े рдмрд░्реЮ,

рдж्рд░рд╡, рдЬैрд╕े рдЬрд▓, рдПрд╡ं

рдЧैрд╕, рдЬैрд╕े рдЬрд▓рд╡ाрд╖्рдк।

рдЕрд╡рд╕्рдеा рдмрджрд▓рдиे рдХे рджौрд░ाрди рдкрджाрд░्рде рдХे рдЕंрджрд░ рдХ्рдпा рд╣ोрддा рд╣ै? рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╕े рдкрджाрд░्рде рдХे рдХрдгों рдкрд░ рдХ्рдпा рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬрддा рд╣ै? рдХ्рдпा рд╣рдоें рдЗрди рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЙрдд्рддрд░ рдирд╣ीं рдЦोрдЬрдиा рдЪाрд╣िрдП?

 рддाрдкрдоाрди рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдк्рд░рднाрд╡

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.12

рдПрдХ рдмीрдХрд░ рдоें 150 рдЧ्рд░ाрдо рдмрд░्реЮ рдХा рдЯुрдХреЬा рд▓ें рдПрд╡ं рдЪिрдд्рд░ 1.6 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЙрд╕рдоें рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдерд░्рдоाрдоीрдЯрд░ рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд▓рдЯрдХा рджें рдХि рдерд░्рдоाрдоीрдЯрд░ рдХा рдмрд▓्рдм рдмрд░्реЮ рдХो рдЫू рд░рд╣ा рд╣ो।

рдзीрдоी рдЖँрдЪ рдкрд░ рдмीрдХрд░ рдХो рдЧрд░्рдо рдХрд░рдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░ें।

рдЬрдм рдмрд░्реЮ рдкिрдШрд▓рдиे рд▓рдЧे, рддो рддाрдкрдоाрди рдиोрдЯ рдХрд░ рд▓ें।

рдЬрдм рд╕ंрдкूрд░्рдг рдмрд░्реЮ рдЬрд▓ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЬाрдП, рддो рдкुрдиः рддाрдкрдоाрди рдиोрдЯ рдХрд░ें।

рдаोрд╕ рд╕े рдж्рд░рд╡ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдоें рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХो рдиोрдЯ рдХрд░ें।

рдЕрдм рдмीрдХрд░ рдоें рдПрдХ рдХाँрдЪ рдХी рдЫреЬ рдбाрд▓ें рдФрд░ рд╣िрд▓ाрддे рд╣ुрдП рдЧрд░्рдо рдХрд░ें, рдЬрдм рддрдХ рдЬрд▓ рдЙрдмрд▓рдиे рди рд▓рдЧे।

рдерд░्рдоाрдоीрдЯрд░ рдХी рдоाрдк рдкрд░ рдмрд░ाрдмрд░ рдиреЫрд░ рд░рдЦे рд░рд╣ें, рдЬрдм рддрдХ рдХि рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЬрд▓рд╡ाрд╖्рдк рди рдмрди рдЬाрдП।

рдЬрд▓ рдХे рдж्рд░рд╡ рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдЧैрд╕ीрдп рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдоें рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХो рдиोрдЯ рдХрд░ें।

рдаोрд╕ рдХे рддाрдкрдоाрди рдХो рдмреЭाрдиे рдкрд░ рдЙрд╕рдХे рдХрдгों рдХी рдЧрддिрдЬ рдКрд░्рдЬा рдмреЭ рдЬाрддी рд╣ै। рдЧрддिрдЬ рдКрд░्рдЬा рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдХрдг рдЕрдзिрдХ рддेреЫी рд╕े рдХंрдкрди рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдКрд╖्рдоा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдХी рдЧрдИ рдКрд░्рдЬा рдХрдгों рдХे рдмीрдЪ рдХे рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдмрд▓ рдХो рдкाрд░ рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдХрдг рдЕрдкрдиे рдиिрдпрдд рд╕्рдеाрди рдХो рдЫोреЬрдХрд░ рдЕрдзिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ोрдХрд░ рдЧрддि рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдПрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдПेрд╕ी рдЖрддी рд╣ै, рдЬрдм рдаोрд╕ рдкिрдШрд▓рдХрд░ рдж्рд░рд╡ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рди्рдпूрдирддрдо рддाрдкрдоाрди рдкрд░ рдаोрд╕ рдкिрдШрд▓рдХрд░ рдж्рд░рд╡ рдмрди рдЬाрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рдЗрд╕рдХा рдЧрд▓рдиांрдХ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।

рдЪिрдд्рд░ 1.6: (a) рдмрд░्реЮ рдХा рдЬрд▓ рдмрджрд▓рдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा, (b) рдЬрд▓ рд╕े рдЬрд▓рд╡ाрд╖्рдк рдоें рдмрджрд▓рдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा
рдХिрд╕ी рдаोрд╕ рдХा рдЧрд▓рдиांрдХ рдЙрд╕рдХे рдХрдгों рдХे рдмीрдЪ рдХे рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдмрд▓ рдХे рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।
рдмрд░्реЮ рдХा рдЧрд▓рдиांрдХ 273.15 K* рд╣ै। рдЧрд▓рдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдпाрдиी рдаोрд╕ рд╕े рдж्рд░рд╡ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рд╕ंрдЧрд▓рди рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं। 

*рдиोрдЯ ः рддाрдкрдоाрди рдХी рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп (SI) рдоाрдд्рд░рдХ рдХेрд▓्рд╡िрди (K) рд╣ै, 0 °C = 273.15 K рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рд▓िрдП рд╣рдо рджрд╢рдорд▓рд╡ рдХा рдкूрд░्рдгांрдХ рдмрдиाрдХрд░ 00 C = 273 K рд╣ी рдоाрдирддे рд╣ैं। рддाрдкрдоाрди рдХी рдоाрдк рдХेрд▓्рд╡िрди рд╕े рд╕ेрд▓्рд╕िрдпрд╕ рдоें рдмрджрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рджिрдП рд╣ुрдП рддाрдкрдоाрди рд╕े 273 рдШрдЯाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рд╕ेрд▓्рд╕िрдпрд╕ рд╕े рдХेрд▓्рд╡िрди рдоें рдмрджрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рджिрдП рд╣ुрдП рддाрдкрдоाрди рдоें 273 рдЬोреЬ рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП।

рдХिрд╕ी рдаोрд╕ рдХे рдЧрд▓рдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рддाрдкрдоाрди рд╕рдоाрди рд░рд╣рддा рд╣ै, рдПेрд╕े рдоें рдКрд╖्рдоीрдп рдКрд░्рдЬा рдХрд╣ाँ рдЬाрддी рд╣ै?

рдЧрд▓рдиे рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рджौрд░ाрди рдЖрдкрдиे рдз्рдпाрди рджिрдпा рд╣ोрдЧा рдХि рдЧрд▓рдиांрдХ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХे рдмाрдж, рдЬрдм рддрдХ рд╕ंрдкूрд░्рдг рдмрд░्реЮ рдкिрдШрд▓ рдирд╣ीं рдЬाрддी, рддाрдкрдоाрди рдирд╣ीं рдмрджрд▓рддा рд╣ै। рдмीрдХрд░ рдХो рдКрд╖्рдоा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рдПेрд╕ा рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। рдХрдгों рдХे рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдмрд▓ рдХो рд╡рд╢ीрднूрдд рдХрд░рдХे рдкрджाрд░्рде рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХो рдмрджрд▓рдиे рдоें рдЗрд╕ рдКрд╖्рдоा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЪूँрдХि рддाрдкрдоाрди рдоें рдмिрдиा рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдХी рд╡ृрдж्рдзि рджрд░्рд╢ाрдП рдЗрд╕ рдКрд╖्рдоीрдп рдКрд░्рдЬा рдХो рдмрд░्рдк़╬╖ рдЕрд╡рд╢ोрд╖िрдд рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ै, рдпрд╣ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдмीрдХрд░ рдоें рд▓ी рдЧрдИ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдоें рдЫुрдкी рд░рд╣рддी рд╣ै, рдЬिрд╕े рдЧुुрдк्рдд рдКрд╖्рдоा рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдЧुрдк्рдд рдХा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдЫुрдкी рд╣ुрдИ рд╕े рд╣ै। рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ीрдп рджाрдм рдкрд░ 1 kg рдаोрд╕ рдХो рдЙрд╕рдХे рдЧрд▓рдиांрдХ рдкрд░ рдж्рд░рд╡ рдоें рдмрджрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬिрддрдиी рдКрд╖्рдоीрдп рдКрд░्рдЬा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै, рдЙрд╕े рд╕ंрдЧрд▓рди рдХी рдк्рд░рд╕ुрдк्рдд рдКрд╖्рдоा рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдЕрд░्рдеाрдд् 0 0C (273 K) рдкрд░ рдЬрд▓ рдХे рдХрдгों рдХी рдКрд░्рдЬा рдЙрд╕ी рддाрдкрдоाрди рдкрд░ рдмрд░्реЮ рдХे рдХрдгों рдХी рдКрд░्рдЬा рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै।

рдЬрдм рд╣рдо рдЬрд▓ рдоें рдКрд╖्рдоीрдп рдКрд░्рдЬा рджेрддे рд╣ैं, рддो рдХрдг рдЕрдзिрдХ рддेреЫी рд╕े рдЧрддि рдХрд░рддे рд╣ैं। рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рддाрдкрдоाрди рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдХрд░ рдХрдгों рдоें рдЗрддрдиी рдКрд░्рдЬा рдЖ рдЬाрддी рд╣ै рдХि рд╡े рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдмрд▓ рдХो рддोреЬрдХрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рддाрдкрдоाрди рдкрд░ рдж्рд░рд╡ рдЧैрд╕ рдоें рдмрджрд▓рдиा рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ीрдп рджाрдм рдкрд░ рд╡рд╣ рддाрдкрдоाрди рдЬिрд╕ рдкрд░ рдж्рд░рд╡ рдЙрдмрд▓рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै, рдЙрд╕े рдЗрд╕рдХा рдХ्рд╡рдердиांрдХ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдХ्рд╡рдердиांрдХ рд╕рдорд╖्рдЯि рдЧुрдг рд╣ै। рдж्рд░рд╡ рдХे рд╕рднी рдХрдгों рдХो рдЗрддрдиी рдКрд░्рдЬा рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ै рдХि рд╡े рд╡ाрд╖्рдк рдоें рдмрджрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं।

рдЬрд▓ рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рддाрдкрдоाрди 373 K (100 0C = 273 + 100 = 373 K)

рдХ्рдпा рдЖрдк рд╡ाрд╖्рдкीрдХрд░рдг рдХी рдЧुрдк्рдд рдКрд╖्рдоा рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं? рдЗрд╕े рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХीрдЬिрдП, рдЬैрд╕े рд╣рдордиे рд╕ंрдЧрд▓рди рдХी рдк्рд░рд╕ुрдк्рдд рдКрд╖्рдоा рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рд╣ै। 373 K (100 0C) рддाрдкрдоाрди рдкрд░ рднाрдк рдЕрд░्рдеाрдд рд╡ाрд╖्рдк рдХे рдХрдгों рдоें рдЙрд╕ी рддाрдкрдоाрди рдкрд░ рдкाрдиी рдХे рдХрдгों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдХ рдКрд░्рдЬा рд╣ोрддी рд╣ै। рдПेрд╕ा рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рднाрдк рдХे рдХрдгों рдиे рд╡ाрд╖्рдкीрдХрд░рдг рдХी рдЧुрдк्рдд рдКрд╖्рдоा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдКрд╖्рдоा рдЕрд╡рд╢ोрд╖िрдд рдХрд░ рд▓ी рд╣ै।



рдЕрддः рд╣рдо рдпрд╣ рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рддाрдкрдоाрди рдмрджрд▓рдХрд░ рд╣рдо рдкрджाрд░्рде рдХो рдПрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╕े рджूрд╕рд░ी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдмрджрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं।

рд╣рдордиे рд╕ीрдЦा рдХि рдЧрд░्рдо рдХрд░рдиे рдкрд░ рдкрджाрд░्рде рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдмрджрд▓ рдЬाрддी рд╣ै। рдЧрд░्рдо рд╣ोрдиे рдкрд░ рдпे рдаोрд╕ рд╕े рдж्рд░рд╡ рдФрд░ рдж्рд░рд╡ рд╕े рдЧैрд╕ рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдХुрдЫ рдПेрд╕े рдкрджाрд░्рде рд╣ैं, рдЬो рдж्рд░рд╡ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ुрдП рдмिрдиा, рдаोрд╕ рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╕ीрдзे рдЧैрд╕ рдоें рдФрд░ рд╡ाрдкрд╕ рдаोрд╕ рдоें рдмрджрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं।

рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.13

рдеोреЬा рд╕ा рдХрдкूрд░ рдпा рдЕрдоोрдиिрдпрдо рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рд▓ें рдФрд░ рдЗрд╕े рдЪूрд░्рдг рдХрд░рдХे рдЪीрдиी рдХी рдк्рдпाрд▓ी (China dish) рдоें рдбाрд▓ рджें।

рдПрдХ рдХीрдк рдХो рдЙрд▓्рдЯा рдХрд░рдХे рдЗрд╕ рдк्рдпाрд▓ी рдХे рдКрдкрд░ рд░рдЦ рджें।

рдЗрд╕ рдХीрдк рдХे рдПрдХ рд╕िрд░े рдкрд░ рд░ुрдИ рдХा рдПрдХ рдЯुрдХреЬा рд░рдЦ рджें, рдЬैрд╕ा рдЪिрдд्рд░ 1.7 рдоें рджрд░्рд╢ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।


рдЪिрдд्рд░ 1.7: рдЕрдоोрдиिрдпрдо рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рдХा рдКрд░्рдз्рд╡рдкाрддрди



рдЕрдм рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЧрд░्рдо рдХрд░ें рдФрд░ рдз्рдпाрди рд╕े рджेрдЦें।

рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдиिрдХाрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं?

рдж्рд░рд╡ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ुрдП рдмिрдиा рдаोрд╕ рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╕ीрдзे рдЧैрд╕ рдоें рдмрджрд▓рдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдКрд░्рдз्рд╡рдкाрддрди рдХрд╣рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЧैрд╕ рд╕े рд╕ीрдзे рдаोрд╕ рдмрдирдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдиिрдХ्рд╖ेрдкрдг рдХрд╣рддे рд╣ैं।

 рджाрдм-рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдк्рд░рднाрд╡

рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдШрдЯрдХ рдХрдгों рдХे рдмीрдЪ рдХी рджूрд░ी рдоें рдЕंрддрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдкрджाрд░्рдеों рдХी рд╡िрднिрди्рди рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдоें рдЕंрддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╕िрд▓िंрдбрд░ рдоें рднрд░ी рдЧैрд╕ рдкрд░ рджाрдм рд▓рдЧाрдиे рдПрд╡ं рд╕ंрдкीрдбрди рдХрд░рдиे рдкрд░ рдХ्рдпा рд╣ोрдЧा? рдХ्рдпा рдЗрд╕рдХे рдХрдгों рдХे рдмीрдЪ рдХी рджूрд░ी рдХрдо рд╣ो рдЬाрдПрдЧी? рдХ्рдпा рдЖрдкрдХो рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рджाрдм рдмреЭाрдиे рдпा рдШрдЯाрдиे рд╕े рдкрджाрд░्рде рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै?



рдХ्рдпा рдЖрдкрдиे рдаोрд╕ CO2 рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ुрдиा рд╣ै? рдЗрд╕े рдЙрдЪ्рдЪ рджाрдм рдкрд░ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрдм рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ीрдп рджाрдм рдХा рдоाрдк 1 рдПेрдЯрдоॉрд╕्реЮीрдпрд░ (atm)* рд╣ो, рддो рдаोрд╕ CO2 рдж्рд░рд╡ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЖрдП рдмिрдиा рд╕ीрдзे рдЧैрд╕ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдаोрд╕ рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХो рд╢ुрд╖्рдХ рдмрд░्реЮ (dry ice) рдХрд╣рддे рд╣ैं।

рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдкрджाрд░्рде рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеाрдПँ, рдпाрдиी рдаोрд╕, рдж्рд░рд╡ рдФрд░ рдЧैрд╕, рджाрдм рдФрд░ рддाрдкрдоाрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рддрдп рд╣ोрддी рд╣ैं।
 


рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдПрд╡ं рд╕рдоीрдХрд░рдг : NCERT Science Class 10

 рд╡िрдЪाрд░ рдХीрдЬिрдП рдХि рдХ्рдпा рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдм
ЁЯФ╣ рдЧрд░्рдоिрдпों рдоें рдХрдорд░े рдХे рддाрдк рдкрд░ рджूрдз рдХो рдЦुрд▓ा рдЫोреЬ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
ЁЯФ╣ рд▓ोрд╣े рдХा рддрд╡ा/рддрд╕рд▓ा/рдХीрд▓ рдХो рдирдо рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рдоें рдЦुрд▓ा рдЫोреЬ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
ЁЯФ╣ рднोрдЬрди рдХो рдкрдХाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
ЁЯФ╣ рд╣рдоाрд░ा рд╢рд░ीрд░ рднोрдЬрди рдХो рдкрдЪा рд▓ेрддा рд╣ै।
ЁЯФ╣ рд╣рдо рд╕ाँрд╕ рд▓ेрддे рд╣ैं।


рдЗрди рд╕рднी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╡рд╕्рддु рдХी рдк्рд░рдХृрддि рддрдеा рдкрд╣рдЪाрди рдХुрдЫ рди рдХुрдЫ рдмрджрд▓ рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдорддрд▓рдм рд╣ै рдХि рдЗрди рд╕рдмрдоें рдХрд╣ीं рди рдХрд╣ीं рдХोрдИ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд▒ рдЬрдм рдХोрдИ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддा рд╣ै рддो рд╣рдо рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдПрдХ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╣ुрдИ рд╣ै।


 рд╣рдо рдХैрд╕े рдЬाрди рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдХोрдИ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╣ुрдИ рд╣ै? рдЗрди рдк्рд░рд╢्рдиोें рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдЗрдП рд╣рдо рдХुрдЫ рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдХрд░рддे рд╣ैं।


      рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.1
рд╕ाрд╡рдзाрдиीः рдЗрд╕ рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдЫाрдд्рд░ рдЖँрдЦों рдкрд░ рдЪрд╢्рдоा рдкрд╣рди рд▓ें рддो рдЙрдЪिрдд рд╣ोрдЧा।
ЁЯФ╣ рд▓рдЧрднрдЧ 3-4 cm рд▓ंрдмे рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рд░िрдмрди рдХो рд░ेрдЧрдоाрд▓ рд╕े рд░рдЧреЬрдХрд░ рд╕ाреЮ рдХрд░ рд▓ीрдЬिрдП।
ЁЯФ╣ рдЗрд╕े рдЪिрдордЯे рд╕े рдкрдХреЬрдХрд░ рд╕्рдкिрд░िрдЯ рд▓ैंрдк рдпा рдмрд░्рдирд░ рд╕े рдЗрд╕рдХा рджрд╣рди рдХрд░िрдП рддрдеा рдЗрд╕рд╕े рдмрдиी рд░ाрдЦ рдХो рд╡ॉрдЪ рдЧ्рд▓ाрд╕ рдоें рдЗрдХрдЯ्рдаाрдХрд░ рд▓ीрдЬिрдП рдЬैрд╕ा рдХि рдЪिрдд्рд░ 1.1 рдоें рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рд░िрдмрди рдХा рджрд╣рди рдХрд░рддे рд╕рдордп рдЗрд╕े рдЕрдкрдиी рдЖँрдЦों рд╕े рдпрдеाрд╕ंрднрд╡ рджूрд░ рд░рдЦिрдП।
ЁЯФ╣рдЖрдкрдиे рдХ्рдпा рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХिрдпा?


рдЪिрдд्рд░ 1.1
рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рд░िрдмрди рдХा рд╡ाрдпु рдоें рджрд╣рди рдХрд░ рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХो рд╡ॉрдЪ рдЧ्рд▓ाрд╕ рдоें рдЗрдХрдЯ्рдаा рдХрд░рдиा




 рдЪрдордХрджाрд░ рд╢्рд╡ेрдд рдЬ्рд╡ाрд▓ा рдХे рд╕ाрде рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рд░िрдмрди рдЬрд▓рддा  рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рд╢्рд╡ेрдд рдЪूрд░्рдг рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХा рдЪूрд░्рдг рд╣ै। рд╡ाрдпु рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рддрдеा рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рдХे рдмीрдЪ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдмрдирддा рд╣ै।



рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.2
ЁЯФ╣ рдПрдХ рд╢ंрдХ्рд╡ाрдХाрд░ реЮ्рд▓ाрд╕्рдХ рдпा рдкрд░рдЦрдирд▓ी рдоें рдХुрдЫ рджाрдиेрджाрд░ рдЬिंрдХ рд▓ीрдЬिрдП।
ЁЯФ╣ рдЗрд╕рдоें рддрдиु рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдХ्рд▓ोрд░िрдХ рдЕрдо्рд▓ рдпा рд╕рд▓्реЮ्рдпूрд░िрдХ рдЕрдо्рд▓ рдоिрд▓ा рджीрдЬिрдП 
рд╕ाрд╡рдзाрдиीः рдЕрдо्рд▓ рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рд╕ाрд╡рдзाрдиी рд╕े рдХीрдЬिрдП।
ЁЯФ╣ рдХ्рдпा рдЬрд╕्рддे рдХे рджाрдиों рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХुрдЫ рд╣ोрддा рджिрдЦाрдИ рджे рд░рд╣ा рд╣ै?
ЁЯФ╣ рд╢ंрдХ्рд╡ाрдХाрд░ рдл्рд▓ाрд╕्рдХ рдпा рдкрд░рдЦрдирд▓ी рдХो рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХीрдЬिрдП। рдХ्рдпा рдЗрд╕рдХे рддाрдкрдоाрди рдоें рдХोрдИ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдЖ рд╣ै?


рдЪिрдд्рд░ 1.2 рджाрдиेрджाрд░ рдЬрд╕्рддे рдкрд░ рддрдиु рд╕рд▓्реЮ्рдпूрд░िрдХ рдЕрдо्рд▓ рдХी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╕े рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдЧैрд╕ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг

рдЗрди рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों рдХे рдЕрдзाрд░ рдкрд░ рд╣рдо рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдмрддा рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдПрдХ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╣ुрдИ рд╣ै рдпा рдирд╣ीं ।- 
ЁЯФ║рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди
ЁЯФ║ рд░ंрдЧ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди
ЁЯФ║рдЧैрд╕ рдХा рдиिрдХाрд╕/рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬрди
ЁЯФ║ рддाрдкрдоाрди рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди


рдпрджि рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдЖрд╕рдкाрд╕ рд╣ो рд░рд╣े рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХो рджेрдЦें, рддो рдкाрдПँрдЧे рдХि рд╣рдоाрд░े рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ैं। 

рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг


рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.1 рдХा рд╡िрд╡рд░рдгः 

рдЬрдм рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдоें рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рд░िрдмрди рдХा рджрд╣рди рд╣ोрддा рд╣ै рддрдм рдпрд╣ рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рд╡ाрдХ्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрд╕ी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рдмрд╣ुрдд рд▓ंрдмा рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд░ूрдк рдоें рднी рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рд╢рдм्рдж-рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓िрдЦрдиा рд╕рдмрд╕े рд╕рд░рд▓рддрдо рд╡िрдзि рд╣ै।
рдКрдкрд░ рджी рдЧрдИ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХा рд╢рдм्рдж-рд╕рдоीрдХрд░рдг рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ोрдЧाः
рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо + рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди → рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб (1.1)
(рдЕрднिрдХाрд░рдХ) (рдЙрдд्рдкाрдж)
рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा (1.1) рдоें рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рддрдеा рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдПेрд╕े рдкрджाрд░्рде рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддा рд╣ै, рдЗрди्рд╣ें рдЕрднिрдХाрд░рдХ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╕े рдПрдХ рдирдП рдкрджाрд░्рде рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै, рдЗрд╕े рдЙрдд्рдкाрдж рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рд╢рдм्рдж-рд╕рдоीрдХрд░рдг рдоें рдЕрднिрдХाрд░рдХों рдХे рдЙрдд्рдкाрдж рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рдЙрдирдХे рдордз्рдп рдПрдХ рддीрд░ рдХा рдиिрд╢ाрди рд▓рдЧाрдХрд░ рджрд░्рд╢ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрднिрдХाрд░рдХों рдХे рдмीрдЪ рдпोрдЧ (+) рдХा рдЪिрд╣्рди рд▓рдЧाрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдмाрдИं рдУрд░ (LHS) рд▓िрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрдд्рдкाрджों рдХे рдмीрдЪ рднी рдпोрдЧ (+) рдХा рдЪिрд╣्рди рд▓рдЧाрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рджाрдИं рдУрд░ (RHS) рд▓िрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рддीрд░ рдХा рд╕िрд░ा рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рдУрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рддрдеा рдпрд╣ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╣ोрдиे рдХी рджिрд╢ा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।

 рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рд▓िрдЦрдиा



рдХ्рдпा рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХे рдиिрд░ूрдкрдг рдХी рдЗрд╕рд╕े рднी рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд╡िрдзि рд╣ै? рд╢рдм्рджों рдХी рдЬрдЧрд╣ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕ूрдд्рд░ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдХे рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рддрдеा рдЙрдкрдпोрдЧी рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХिрд╕ी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рдпрджि рдЖрдк рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо, рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рддрдеा рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рдЕॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХे рд╕ूрдд्рд░ों рдХा рд╕्рдорд░рдг рдХрд░ें рддो рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╢рдм्рдж-рд╕рдоीрдХрд░рдг рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ैः


Mg + O2 → MgO (1.2)


рддीрд░ рдХे рдиिрд╢ाрди рдХे рдмाрдИं рдФрд░ рджाрдИं рдУрд░ рдХे рддрдд्рд╡ों рдХे рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рдЧिрдирддी рдХрд░ рдЙрдирдХी рддुрд▓рдиा рдХрд░ें। рдХ्рдпा рджोрдиों рдУрд░ рддрдд्рд╡ों рдХे рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕рдоाрди рд╣ै? рдпрджि рд╣ै, рддो рд╕рдоीрдХрд░рдг рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╣ै। рдпрджि рдирд╣ीं, рддो рд╕рдоीрдХрд░рдг рдЕрд╕ंрддुрд▓िрдд рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХे рджोрдиों рдУрд░ рдХा рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрди рдмрд░ाрдмрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдХिрд╕ी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХा рдПेрд╕ा рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдвाँрдЪा рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕рдоीрдХрд░рдг (1.2) рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рдХे рд╡ाрдпु рдоें рдЬрд▓рдиे рдХा рдвाँрдЪा рд╕рдоीрдХрд░рдг рд╣ै।

 рд╕ंрддुрд▓िрдд рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХा рдорд╣рдд्рд╡


 рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрди рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे  рдиिрдпрдо рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХिрд╕ी рднी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрди рдХा рди рддो рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै рди рд╣ी рд╡िрдиाрд╢। рдЕрд░्рдеाрдд рдХिрд╕ी рднी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХे рдЙрдд्рдкाрдж рддрдд्рд╡ों рдХा рдХुрд▓ рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрди рдЕрднिрдХाрд░рдХ рддрдд्рд╡ों рдХे рдХुрд▓ рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрди рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।


рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें, рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХे рдкрд╣рд▓े рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рддрдд्рд╡ рдХे рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕рдоाрди рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣рдоें  рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдХ्рдпा рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг (1.2) рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╣ै? рдЖрдЗрдП рд╣рдо рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХो рдЪрд░рдгрдмрдж्рдз рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиा рд╕ीрдЦें।


рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк 1.2 рдХे рд╢рдм्рдж-рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджрд░्рд╢ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ैः

рдЬिंрдХ + рд╕рд▓्реЮ्рдпूрд░िрдХ рдЕрдо्рд▓ → рдЬिंрдХ рд╕рд▓्реЮेрдЯ + рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди

рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╢рдм्рдж-рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХो рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рд╕े рджрд░्рд╢ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ैः

Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2 (1.3)

рдЖрдЗрдП, рд╕рдоीрдХрд░рдг (1.3) рдоें рддीрд░ рдХे рдиिрд╢ाрди рдХे рджोрдиों рдУрд░ рдХे рддрдд्рд╡ों рдХे рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рддुрд▓рдиा рдХрд░ें।


рд╕рдоीрдХрд░рдг (1.3) рдоें, рддीрд░ рдХे рдиिрд╢ाрди рдХे рджोрдиों рдУрд░ рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рддрдд्рд╡ рдХे рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕рдоाрди рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрд╣ рдПрдХ рд╕ंрддुрд▓िрдд рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рд╣ै।


рдЕрдм рд╣рдо рдиिрдо्рди рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैंः

Fe + H2O → Fe3O4 + H2 (1.4)
рдЪрд░рдг 1 ЁЯФ╕ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ूрдд्рд░ рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдПрдХ рдмॉрдХ्рд╕ рдмрдиा рд▓ीрдЬिрдП। рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рддे рд╕рдордп рдмॉрдХ्рд╕ рдХे рдЕंрджрд░ рдХुрдЫ рднी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдирд╣ीं рдХीрдЬिрдП।

Fe + H2O → Fe3O4 + H2 (1.5)


рдЪрд░рдг 2 ЁЯФ╕ рдЕрд╕ंрддुрд▓िрдд рд╕рдоीрдХрд░рдг (1.5) рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╡िрднिрди्рди рддрдд्рд╡ों рдХे рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рд╕ूрдЪी рдмрдиा рд▓ीрдЬिрдП।



рдЪрд░рдг 3 ЁЯФ╕  рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рд▓िрдП рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдкрд░рдоाрдгु рд╡ाрд▓े рдпौрдЧिрдХ рдХो рдкрд╣рд▓े рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХीрдЬिрдП рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдЕрднिрдХाрд░рдХ рд╣ो рдпा рдЙрдд्рдкाрдж। рдЙрд╕ рдпौрдЧिрдХ рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдкрд░рдоाрдгु рд╡ाрд▓े рддрдд्рд╡ рдХो рдЪुрдиिрдП। рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣рдо Fe3O4 рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рддрдд्рд╡ рдХो рдЪुрдирддे рд╣ैं। рджाрдИं рдУрд░ рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХे рдЪाрд░ рдкрд░рдоाрдгु рд╣ैं рдЬрдмрдХि рдмाрдИं рдУрд░ рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ।
рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдкрд░рдоाрдгु рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдПः


рдпрд╣ рдпाрдж рд░рдЦрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХो рдмрд░ाрдмрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдо рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рддрдд्рд╡ों рддрдеा рдпौрдЧिрдХों рдХे рд╕ूрдд्рд░ों рдХो рдирд╣ीं рдмрджрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े рдХि рдЕॉрдХ्рд╕ीрдЬрди рдкрд░рдоाрдгु рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдо ‘4’ рдЧुрдгांрдХ рд▓рдЧाрдХрд░ 4 H2O рд▓िрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди H2O4 рдпा (H2O)4 рдирд╣ीं। рдЖंрд╢िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╕рдоीрдХрд░рдг рдЕрдм рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ोрдЧाः

Fe + 4 H2O → Fe3O4 + H2

рдЪрд░рдг 4 ЁЯФ╕  Fe рддрдеा H рдкрд░рдоाрдгु рдЕрдм рднी рд╕ंрддुрд▓िрдд рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЗрдирдоें рд╕े рдХिрд╕ी рдПрдХ рддрдд्рд╡ рдХो рдЪुрдирдХрд░ рдЖрдЧे рдмреЭрддे рд╣ैं। рдЕрдм рд╣рдо рдЖंрд╢िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╕рдоीрдХрд░рдг рдоें рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдкрд░рдоाрдгु рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рддे рд╣ैंः
рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдкрд░рдоाрдгु рдХो рдмрд░ाрдмрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рджाрдИं рдУрд░ рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдЕрдгु рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХो ‘4’ рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं।

рд╕рдоीрдХрд░рдг рдЕрдм рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ोрдЧाः

Fe + 4 H2O → Fe3O4 + 4 H2

рдЪрд░рдг 5 ЁЯФ╕   рдКрдкрд░ рджिрдП рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХी рдЬाँрдЪ рдХीрдЬिрдП рддрдеा рддीрд╕рд░ा рддрдд्рд╡ рдЪुрди рд▓ीрдЬिрдП рдЬो рдЕрдм рддрдХ рдЕрд╕ंрддुрд▓िрдд рд╣ै। рдЖрдк рдкाрдПँрдЧे рдХि рдХेрд╡рд▓ рд▓ोрд╣ा рд╣ी рдПрдХ рддрдд्рд╡ рд╣ै рдЬिрд╕े рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиा рд╢ेрд╖ рд╣ै।



Fe рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдмाрдИं рдУрд░ рд╣рдо Fe рдХे 3 рдкрд░рдоाрдгु рд▓ेрддे рд╣ैं।

3 Fe + 4 H2O → Fe3O4 + 4 H2 (1.8)

рдЪрд░рдг 6 ЁЯФ╕  рдЕंрдд рдоें, рдЗрд╕ рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХी рдЬाँрдЪ рдХे рд▓िрдП рд╣рдо рд╕рдоीрдХрд░рдг рдоें рджोрдиों рдУрд░ рдХे рддрдд्рд╡ों рдХे рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпाрдУं рдХा рдкрд░िрдХрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ैं।


3 Fe + 4H2O → Fe3O4 + 4 H2     (1.9)


рд╕рдоीрдХрд░рдг (1.9) рдоें рджोрдиों рдУрд░ рдХे рддрдд्рд╡ों рдХे рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ै। рдЕрддः рдпрд╣ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдЕрдм рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╣ै। рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЗрд╕ рд╡िрдзि рдХो рд╣िрдЯ рдПंрдб рдЯ्рд░ाрдпрд▓ рд╡िрдзि рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдмрд╕े рдЫोрдЯी рдкूрд░्рдгांрдХ рд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдЧुрдгांрдХ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдХे рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рддे рд╣ैं।
рдЪрд░рдг 7 ЁЯФ╕ рднौрддिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУ рдХे рд╕ंрдХेрдд рд▓िрдЦрдиाः рдКрдкрд░ рд▓िрдЦे рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╕рдоीрдХрд░рдг (1.9) рдХी рд╕ाрд╡рдзाрдиी рд╕े рдЬाँрдЪ рдХीрдЬिрдП। рдХ्рдпा рдЗрд╕ рд╕рдоीрдХрд░рдг рд╕े рд╣рдоें рдЕрднिрдХाрд░рдХों рддрдеा рдЙрдд्рдкाрджों рдХी рднौрддिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХे рдмाрд░े рдоें рднी рдЬ्рдЮाрди рд╣ोрддा рд╣ै? рдЗрд╕ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдоें рдЙрдирдХी рднौрддिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХी рдХोрдИ рдЬाрдирдХाрд░ी рдирд╣ीं рд╣ै।
рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕ूрдЪрдиाрдкूрд░्рдг рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрднिрдХाрд░рдХों рддрдеा рдЙрдд्рдкाрджों рдХे рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕ूрдд्рд░ рдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХी рднौрддिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХो рднी рджрд░्рд╢ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрднिрдХाрд░рдХों рддрдеा рдЙрдд्рдкाрджों рдХे рдЧैрд╕, рдж्рд░рд╡, рдЬрд▓ीрдп рддрдеा рдаोрд╕ рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХो рдХ्рд░рдорд╢ः (g), (l), (aq) рддрдеा (s) рд╕े рджрд░्рд╢ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрднिрдХाрд░рдХ рдпा рдЙрдд्рдкाрдж рдЬрдм рдЬрд▓ рдоें рдШोрд▓ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдм рд╣рдо (aq) рд▓िрдЦрддे рд╣ैं।
рдЕрдм рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╕рдоीрдХрд░рдг (1.9) рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ोрдЧाः


3Fe(s) + 4H2O(g) → Fe3O4(s) + 4H2(g) (1.10)

рдз्рдпाрди рджीрдЬिрдП рд╕рдоीрдХрд░рдг (1.10) рдоें H2O рдХे рд╕ाрде (g) рдЪिрд╣्рди рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдЬрд▓ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рднाрдк рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рдк्рд░ाрдпः рд╣рд░ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдоें рднौрддिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬрдм рддрдХ рдХि рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рди рд╣ो।
рдХрднी-рдХрднी рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпाँ рдЬैрд╕े рдХि рддाрдк, рджाрдм, рдЙрдд्рдк्рд░ेрд░рдХ рдЖрджि рдХो рднी рддीрд░ рдХे рдиिрд╢ाрди рдХे рдКрдкрд░ рдпा рдиीрдЪे рджрд░्рд╢ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े,







рдЕрдм рдЗрди рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рджेрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХीрдЬिрдП- 


1. рд╡ाрдпु рдоें рдЬрд▓ाрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рд░िрдмрди рдХो рд╕ाреЮ рдХ्рдпों рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै?

2. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рд▓िрдП рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╕рдоीрдХрд░рдг рд▓िрдЦिрдПः
(i) рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди + рдХ्рд▓ोрд░ीрди → рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб
(ii) рдмेрд░िрдпрдо рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб + рдПेрд▓ुрдоीрдиिрдпрдо рд╕рд▓्реЮेрдЯ → рдмेрд░िрдпрдо рд╕рд▓्реЮेрдЯ + рдПेрд▓ुрдоीрдиिрдпрдо рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб
(ii) рд╕ोрдбिрдпрдо + рдЬрд▓ → рд╕ोрдбिрдпрдо рд╣ाрдЗрдб्рд░ॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб + рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди

3. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЕрднिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╕ंрдХेрддों рдХे рд╕ाрде рд╕ंрддुрд▓िрдд рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рд▓िрдЦिрдПः
(i) рдЬрд▓ рдоें рдмेрд░िрдпрдо рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рддрдеा рд╕ोрдбिрдпрдо рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХे рд╡िрд▓рдпрди рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХрд░рдХे рд╕ोрдбिрдпрдо рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рдХा рд╡िрд▓рдпрди рддрдеा рдЕрдШुрд▓рдирд╢ीрд▓ рдмेрд░िрдпрдо рд╕рд▓्реЮेрдЯ рдХा рдЕрд╡рдХ्рд╖ेрдк рдмрдиाрддे рд╣ैं।
(i) рд╕ोрдбिрдпрдо рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХा рд╡िрд▓рдпрди (рдЬрд▓ рдоें) рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдХ्рд▓ोрд░िрдХ рдЕрдо्рд▓ рдХे рд╡िрд▓рдпрди (рдЬрд▓ рдоें) рд╕े рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рдХрд░рдХे рд╕ोрдбिрдпрдо рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб рдХा рд╡िрд▓рдпрди рддрдеा рдЬрд▓ рдмрдиाрддे рд╣ैं।